.بحث و نتیجه‌گیری:
مزایای شیر مادر:
اشاره
ص: 277
مزایای مربوط به کودک:
- شیر مادر به تنهایی می‌تواند از لحظه تولد تا پایان 6 ماهگی تمام نیازهای غذائی شیرخوار طبیعی را برای رشد طبیعی او تأمین کند.
- آغوز (کلستروم) حاوی مواد مفید و ارزنده ایمنی است که کودک را در مقابل بیماریهای عفونی محافظت می‌کند.
- مواد مختلف ضد عفونت در شیر مادر احتمال ابتلای شیرخوار را به بسیاری از عفونتها به‌ویژه عفونت‌های گوارشی و تنفسی کاهش می‌دهد.
- میزان ابتلا به آسم، اگزما و انواع آلرژی در شیرخواران (تغذیه با شیر مادر) بسیار کمتر گزارش شده است.
- در شیرخواران (تغذیه با شیر مادر) به علت متابولیسم بهتر کلسترول مشکل افزایش کلسترول در بزرگسالی و احتمال خطر ابتلا به بیماریهای قلبی- عروقی کمتر است.
- چربی و پروتئین شیر مادر بهتر از چربی و پروتئین دیگر انواع شیرها هضم و جذب می‌شود. به همین دلیل دردهای قولنجی، جمع شدن گاز، استفراغ و حساسیت نسبت به پروتئین در این شیرخواران کمتر مشاهده می‌شود.
- ترکیب شیر مادر همراه با رشد شیرخوار تغییر پیدا می‌کند. چربی شیر مادر در شروع هر وعده شیر کمتر است و سپس میزان آن تدریجا بیشتر می‌شود. این تغییرات کمک بزرگی به سیر نگهداشتن شیرخوار می‌کند.
- به علت اختلاف در ترکیب چربی شیر مادر، شیرخوار، پرخوری نمی‌کند و کمتر چاق می‌شود. چاقی این دوران زمینه‌ساز عوارض قلبی- عروقی، مفصلی و بیماری قند در بزرگسالی است.
- به علت وجود آب کافی در شیر مادر به خصوص ابتدای شیر، تشنگی شیرخوار برطرف شده و اشتهای او تحریک می‌شود و نیازی به دادن آب یا آب قند حتی در مکان‌های بسیار گرم و خشک نیست (کاملا منطبق با حدیث امام صادق علیه السّلام).
ص: 278
- میزان سدیم و پروتئین شیر مادر به حدی است که به کلیه‌های نوزاد که هنوز کامل نشده اند صدمه‌ای وارد نمی‌کند.
- شیر مادر؛ پاکیزه، دارای درجه حرارت مناسب و عاری از آلودگی میکروبی است.
- تغذیه با شیر مادر رابطه عاطفی بین مادر و فرزند را بیشتر می‌کند. تماس و توجه مادر هنگام شیر دادن اثر مطلوبی بر رشد شیرخوار دارد.
- جذب کلسیم شیر مادر به سبب نسبت مناسب کلسیم به فسفر بهتر انجام می‌شود.
به دلیل وجود عواملی مثل لاکتوفرین و اسیدیته بیشتر شیر مادر، جذب آهن شیر مادر به مراتب بهتر صورت می‌گیرد.
- احتمال بروز اسهال در شیر مادرخواران به مراتب کمتر است و نیز به سبب نوع مدفوع، سوختگی ناحیه تناسلی(Diaper Rash) کمتر دیده می‌شود.
- شیر مادرخواران کمتر دچار مشکلات دندانی ناشی از پستانک و تغذیه مصنوعی می‌شوند.
مزایای مربوط به مادر:
- تغذیه انحصاری و مکرر شیرخوار با شیر مادر در شب و روز عادت ماهیانه مادر و امکان تخمک‌گذاری وی را به تعویق می‌اندازد. درنتیجه، حاملگی‌های زودرس کمتر اتفاق می‌افتد.
- جمع شدن و برگشت رحم به اندازه طبیعی در مادرانی که به نوزادانشان شیر می‌دهند، سریع‌تر انجام می‌گیرد. برگشت سریع رحم به حالت طبیعی و دیرتر شروع شدن عادت ماهیانه به دلیل شیردهی، باعث جلوگیری از کم‌خونی مادر می‌شود.
- مادرانی که به نوزادشان شیر می‌دهند چون از چربی ذخیره‌شده دوران بارداری برای ساختن شیر استفاده می‌کنند، زودتر وزن اضافی را از دست می‌دهند و پستان‌ها و اندامشان نیز به همین دلیل زودتر به حالت طبیعی قبل از بارداری بر می‌گردد.
- احتمال ابتلاء به سرطان پستان و تخمدان در زنان شیرده کمتر است.
ص: 279
- مادر به دلیل تماس‌های مکرر کودک با بدنش در جریان شیردهی و احساس آرامش و رضایتی که از این تماس حاصل می‌شود وضع روحی و عاطفی بهتری خواهد داشت.
مزایای اقتصادی- اجتماعی:
- تغذیه با شیر مادر با توجه به افزایش نیاز غذایی مادر در طول شیردهی از هر شیوه دیگر تغذیه، به مراتب ارزانتر است.
- تغذیه با شیر مادر مواد زاید تولید نمی‌کند، استفاده از شیر خشک با زباله‌هایی همچون بسته‌بندیهای قوطی شیر خشک و بطری و اتلاف کاغذ همراه است.
- شیرخواران (تغذیه با شیر مادر) چون کمتر بیمار می‌شوند هزینه درمان آنها به‌طور مشخص کاهش می‌یابد.
در بیمارستان‌هایی که از شیوه هم‌اطاقی مادر و نوزاد(Rooming in) استفاده می‌شود بروز عفونت و همه‌گیر شدن آن در بین نوزادان، به مراتب کمتر اتفاق می‌افتد و طبق محاسبات دقیق، هزینه بیمارستان‌ها و نیروی انسانی مورد نیاز هم کاهش می‌یابد.
مادرانی که کودکانشان را از شیر خود تغذیه می‌کنند علاوه بر کمک به رشد و تکامل مناسب نسل آینده، از خروج مبالغ هنگفتی ارز به خارج از کشور برای ورود شیر خشک جلوگیری و از این طریق به توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کنند.
پیشنهاد:
سلامت هر جامعه با ارتقای سطح تغذیه، رشد کودکان و پیشگیری از بیماریهای عفونی، تنظیم خانواده و کنترل جمعیت ارتباط مستقیم دارد. تغذیه با شیر مادر به فراهم نمودن این امکانات کمک می‌کند.
و در برابر این همه عظمت و حکمت فقط می‌توان سر تعظیم فرود آورد که: فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ.
ص: 280
منابع:
( (1)
Harfouche, J. K. Breastfeeding Pattens, a review of studies in eastern Mediterranean region. 2 nd edition WHO 3001
) ( (2)
Holden Chris, Mac Donald Anita, Nutrition and child Health, 1 st edition, 0002
) ( (3)- اداره کل بهداشت خانواده و مدارس، کمیته ترویج تغذیه با شیر مادر، مجموعه آموزشی برنامه ترویج تغذیه با شیر مادر.)
( (4)- آیت اللّه العظمی محمد تقی بهجت، رساله توضیح المسائل.)
( (5)- آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه جلد دوم، هفدهم، بیست و یکم، ناشر دار الکتب الاسلامیه تهران 1370.)
( (6)- بانک اطلاعاتی تغذیه با شیر مادر سازمان جهانی بهداشت به آدرس:
http:// WWW. Who. int/ nut/ dbbfd. htm
سال 2003 میلادی.)
( (7)- دکتر غلامرضا نور محمدی، متون اسلامی (ویژه رشته‌های پزشکی)، ناشر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ دوم 1378.)
( (8)- ریچارد. ای. برمان، روبرت. ام. کیلگ من. مبانی طب کودکان نلسون، ترجمه گروه مترجمین، انتشارات تیمورزاده 1381.)
( (9)- سیمای سلامت و جمعیت در جمهوری اسلامی ایران(DHS) ، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت سلامت، دفتر سلامت خانواده و جمعیت، مهر 1379.)
( (10)- شیر مادر و تغذیه شیرخوار، معاونت امور بهداشتی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی چاپ سوم، 1374.)
ص: 281
تطابق توصیه‌های تغذیه‌ای در قرآن و حدیث با علم روز
اشاره
محمد افخمی عقدا «1»، دکتر حسن مظفری «2»
چکیده:
یکی از ابعاد مهم تأمین و حفظ سلامت جسم و جان تبعیت از یک الگوی تغذیه مناسب می‌باشد به‌طوری‌که امروزه یکی از عوامل مهم افزایش طول عمر و همچنین پیشگیری از بیماریهای غیر واگیر، که عمدتا از عوامل مرگ‌ومیر در اغلب کشورها همچنین کشور ما می‌باشد الگوی تغذیه مناسب می‌دانند
بدون شک یکی از نیازهای اولیه و اساسی انسان رژیم غذایی و مواد خوراکی مناسب و شناخت مسائل مربوط به موضوع تغذیه است که خداوند عالم با احاطه بی‌انتهایش نسبت به همه امور «وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ مُحِیطاً» (نساء/ 126) و یا آفرینش همه چیز به اندازه لازم «وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً» (فرقان/ 2) و در بعضی از آیات قرآن مسلمین و مردم را در این زمینه راهنمایی کرده و به میزان لازم و مناسب غذا در اختیار انسان قرار داده است. البته تامین بعضی از نعمتها نیاز به سعی و کوشش انسان ندارد و خداوند به‌عنوان مواهب عام و طبیعی مثل هوا و آفتاب و دیگر الطاف الهی موجود در طبیعت در اختیار همه‌ی موجودات قرار داده است. ولی نسبت به دیگر نعمتها گرچه باز هم سهم و بهره هرکس از سوی خداوند مقدر شده اما کسب آنها مشروط به سعی و تلاش و کوشش است که باید از سوی انسان صورت گیرد که تأکید به استفاده از غذاهای مختلف با پیشرفت علوم و تکنولوژی و وسایل مدرن امروز از لحاظ ترکیبات مختلف آن همان توصیه‌های است که در ارتباط با تغذیه در قرآن و احادیث می‌باشد و حدود 40 آیه به رهنمودهای ارشادی امر تغذیه است.
______________________________
(1). کارشناس ارشد علوم تربیتی (تکنولوژی آموزشی) دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: afkhma I yahoo. com
(2). عضو هیات علمی و مدیر گروه تغذیه دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
ص: 282
اصول رژیم غذایی سالم عبارتند از تنوع در مصرف، تعادل غذایی و، ایمنی و سلامت غذا می‌باشند که با نگاه عمیق به قرآن، احادیث و علم روز به این نتیجه می‌رسیم که همبستگی عمیق و زیادی بین یافته‌های علمی امروز با توصیه‌های قرآن و احادیث وجود دارد.
. از آنجایی که تمام مواد مغذی مورد نیاز انسان همیشه در یک ماده غذایی خاص وجود ندارد لزوما با انتخاب یک رژیم حاوی مواد غذایی متنوع نیاز انسان تامین خواهد شد رژیم گیاه‌خواری، خام‌خواری و غیره که در اصل تنوع غذایی را تغذیه می‌نماید کمبودهایی در فرد ایجاد خواهد نمود. درحالی‌که در موارد مختلف در قران و متون اسلامی استفاده متنوع و زیاد از نعم خداوندی تاکید و از مواد غذایی؛ با منشا گیاهی و حیوانی و به خصوص گیاهی که سالمترند و بیش از 3 برابر مواد غذایی حیوانی توصیه گردیده است همچنین حدود 49 مورد از مواد غذایی با منشاء گیاهی یا ترکیب مواد قندی برتر یاد شده است و جمعا حدود 16 بار از مصرف فراورده‌های حیوانی به‌عنوان مواد گوشتی نام برده شده است و 10 بار از چهارپایان گیاه‌خواری که گوشت آنها برای مصرف حلال شده و 2 بار گوشت ماهی و 2 بار گوشت گوساله و 1 بار از شیر و 1 مورد از عسل جهت استفاده یاد شده است.
یکی از اصول تغذیه‌ای مصرف رژیم متعادل است و از نظر علمی مشخص‌شده که امروزه یکی از عوامل موثر در بروز بیماریها افراط و تفریط در مواد غذایی است و مکانیسم‌های تاثیر سوء تبعیت از چنین الگویی از نظر علمی مشخص شده است و عامل اصلی در بروز مرگ‌ومیر در کشورها می‌باشد به‌طوری‌که گفته می‌شود" پرخوری در دنیا بیشتر از سلاحهای گرم آدم کشته است یا می‌کشد" حال آنکه در آیات مختلف قرآنی و احادیث اشاره بر اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف شده است که خداوند نسبت به پی‌آمدها و مخاطرات بسیار افراط و تفریط در هر کاری از جمله تغذیه انسان را راهنمایی فرموده است آیات 141 سوره انعام، 31 سوره اعراف در مورد زیاده‌روی و افراط در امر تغذیه است که خداوند ابنای
ص: 283
بشر را به آن امر و نهی کرده است از طرفی پیامبر اکرم می‌فرماید «المعدة بیت کل داء» پرخوری موجب سستی اراده، خمودی و رخوت‌شده و میل به خواب را زیاد می‌کند.
علاوه بر سالم خوردن مواد غذایی، خوردن غذای سالم و یا به عبارتی غذای ایمن از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و امروز از نظر علمی بخش قابل ملاحظه‌ای از مشکلات روز عدم مصرف مواد غذایی سالم است مسمومیتها و بیماریهای زیادی حاصل این مشکل است لذا رعایت بهداشت مواد غذایی در امر تولید، نگهداری، پخت و عرضه باید مورد توجه قرار گیرد تا ماده غذایی سالم و با کیفیت مناسب به مصرف برسد. در آیات 172 و 173 سوره بقره در خصوص مواد غذایی سالم اشاره شده است و بیش از 80 بار تاکید بر استفاده از غذای پاکیزه و موافق طبع سالم انسانی توصیه شده است همچنین قرآن در تذکر کوتاه و روشن به آگاهی داشتن و توجه کردن به غذایی مصرفی اهمیت داده است.
واژه‌های کلیدی:
قرآن کریم، احادیث، توصیه‌های تغذیه‌ای
مقدمه:
تغذیه صحیح یکی از عوامل مهم حیاتی در تامین سلامت و بهداشت هر شخص یا خانواده و یا جامعه است. تغذیه‌ای که براساس اصول علمی و با در نظر گرفتن تمامی احتیاجات بدن ما تنظیم شده باشد، سلامت انسان را تامین می‌کند و قوای دفاعی بدن را به صورتی بسیار اساسی و قابل ملاحظه افزایش می‌دهد. و اگر خلاف این امر واقع شود اثرات بد این عمل در تمامی اعضاء و دستگاههای بدن منعکس می‌شود و باعث از دست رفتن قوای فعال جسمی و حتی روحی در هر انسانی و تحت هر شرایطی می‌شود. (1)
دین مبین اسلام در آیات قرآن و احادیث مطالبی را در اختیار ما قرار می‌دهد که عین زندگی و روشنگر و هدایت‌کننده است و در خصوص غذا و تغذیه اشاره می‌کند و برای بهتر و سالم ماندن جسم و روح انسانها دستوراتی را فرموده است آیاتی که هرکدام از آنها مطالبی را متذکر می‌شود که همان مطالب علوم روز است. قرآن کریم در سوره عبس آیه 24 می‌فرماید «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ» یعنی آدمی باید به غذایش، خوراکش و به آنچه می‌خورد
ص: 284
توجه داشته باشد که به هر نظر پاک و تمیز، حلال، مباح و قابل خوردن باشد و از نظر بهداشت و سلامتی بایستی دقت کافی مبذول دارد که آنچه می‌خورد سالم باشد و چه از نظر ظاهر و چه از نظر باطن آلوده نباشد و توجه داشته باشد که چه می‌خورد و به اندازه کافی بخورد و آیا آنچه می‌خورد خوردنی است و نیز بنگرد که آفرینش چقدر در بوجود آمدن این غذا از عناصر مختلف استفاده کرده است و چه نیروهایی بکار رفته تا این غذا به صورت کنونی درآمده است در حقیقت یک برنامه غذایی خوب و متعادل می‌تواند علاوه بر افزودن نشاط و نیروی حیاتی، عمر انسان را به میزان بسیار قابل ملاحظه‌ای افزایش دهد. درحالی‌که محروم ماندن از مواد غذایی اساس تندرستی را سست می‌کند و حتی روی نسلهای آینده انسان نیز تاثیرگذار است (2)
نکته بسیار مهم این است که میزان غذای مصرف‌شده روزانه در مرحله اول باید نیروی لازم را برای اعمال گوناگون و متنوع بدن تامین کند. و در حقیقت مواد اولیه که به‌عنوان مواد غذایی نیروزا در بدن انسانها مورد استفاده قرار می‌گیرند همگی جزو مواد آلی، و معدنی و املاح می‌باشند که بطور خلاصه می‌توانیم آنها را به سه دسته اساسی و مهم تقسیم کنیم: دسته اول مواد سفیده‌ای یا موادی که تولید ازت می‌کنند پروتئینها. دسته دوم که همان چربیها و. دسته سوم کربوهیدرات‌ها و یا قندها اطلاق می‌شود.
ممکن است این سؤال پیش بیاید که آیا می‌توان یکی از این سه دسته مواد را از برنامه غذایی روزانه مورد نیاز حذف کرد و میزان انرژی و نیروی آن را با دو دسته مواد دیگر جایگزین کرد؟! جواب این سؤال منفی است، باید هر روز به میزان معینی از هر سه دسته این مواد بهمراه ویتامینها، مواد معدنی، آب و سلولز به بدن ما برسد، و مواد غذایی که ما بطور روزانه مصرف می‌کنیم می‌بایست از مواد غذایی ذکر شده باشد که مصرف آن در افراد مختلف متفاوت است. (3)
نکته مهم اینکه مواد مغذی ضروری برای حیات بدن باید به نسبتهای متعادل و درست مصرف شوند و در واقع باید بین آنها تعادل لازم و کافی برقرار باشد. چرا که همین تعادل
ص: 285
در حقیقت از مشخصات اصلی و آشکار هر موجود زنده‌ای است ... پس برای آنکه این دسته از مواد و سایر مواد دیگر به بدن ما برسد باید مواد را به صورت متنوع و از دسته مواد گیاهی و حیوانی مصرف کنیم .. که در آیه 81 سوره طه چنین فرمود یعنی از غذاهای پاکیزه که روزیتان کردیم بخورید و در آن طغیان نکنید و از حد و اندازه تجاوز ننمایید و اسراف و زیاده‌روی نکنید که غضب و خشم من بر شما فرود می‌آید
بایستی به خاطر داشته باشیم که احتیاجات انسانها برحسب سن و شغل و شرایط محیطی و جغرافیایی تفاوت دارد، اما به‌هرحال یک انسان عادی باید حدود 2500 کالری را به صورت روزانه مصرف کند و این میزان در ورزشکاران به چیزی حدود 4000 کالری افزایش می‌یابد.
محرومیت از مواد غذایی همیشه و یا لااقل در اکثر زمانها و مکانها وجود داشته و دارد.
محرومیت از مواد غذایی همیشه به‌معنای نخوردن و یا کم خوردن نیست. ممکن است غذا از لحاظ حجم کافی باشد و حتی معده انسان را پر کند، اما کارآیی لازم را برای بدن در پی نداشته باشد یا اینکه رژیم غذایی نامتعادل باشد، یعنی دسته‌ای از مواد غذایی به اندازه کافی به بدن برسد و از دسته دیگر مواد مورد نیاز به میزان ناچیزی به بدن برسد، و گاهی آداب و رسومی که در اجتماعات گوناگون وجود دارند موجب کاهش چشمگیر مواد غذایی در بدن انسان می‌شود. همچنین علل فردی هم به میزان بسیار زیادی در سوء تغذیه موثر هستند. همچنین ناراحتی‌های آشکار و پنهان ساختار بدن ما و مشکلات درونی هم ممکن است ما را دچار نوع سوء تغذیه کنند.
مواد غذایی را تقریبا همه ما می‌توانیم به صورت درست و مفید و منظم مصرف کنیم، اما از این امر مهم و اساسی در زندگیمان غافلیم. هیچ‌کس منکر مشکلات مادی نیست، اما مطمئن باشید که سوء تغذیه و فقدان مواد غذایی لازم و اساسی برای بدن هر انسانی بیشتر از هر چیزی متوجه برنامه‌های غذایی غلط و طرز مصرف نادرست خواهد بود.
ص: 286
امروزه یکی دیگر از مشکلات عمده بشر بحث چاقی و اضافه وزن است که به‌عنوان مادر بیماریها و سندرم تمدن از آن یاد می‌شود درحالی‌که در اسلام برای پیشگیری از آن در سال یک ماه روزه‌داری واجب و توصیه‌های دیگر ارایه نموده است. (2)
مقاله مذکور که تطابق توصیه‌های تغذیه‌ای در علم روز و قرآن و احادیث می‌باشد نشان دهنده این موضوع است که افراد بدون شک در مصرف مواد غذایی می‌بایست اصولی چون اعتدال در مصرف، تنوع در مواد غذایی و رژیم غذایی مناسب و علاوه بر آنها به غذای ایمن توجه داشته باشند تا سلامتی آنها برقرار گردد.
روش بررسی:
جهت نگارش این مقاله روش کتابخانه‌ای و مورد منابع استفاده شده است از یکسو منابع مختلف قرآن و احادیث از سوی دیگر با استفاده از منابع علم موجود و نیز از سایت‌های مختلف مطالبد جمع‌آوری شده است.
جنبه‌هایی از تغذیه از منظر قرآن و علم روز:
دستگاه گوارش انسان با داشتن ساختاری ویژه عوارضی نیز در پی دارد و یکی از دستگاههای بدن بوده که افزایش میزان ابتلا به بیماریهای عفونی، روده‌ای در آن بالا بوده و بیشترین علت مرگ‌ومیر ناشی از آن به خصوص در سالهای اول زندگی را موجب می‌شود و از طرف دیگر این دستگاه بیشترین کار و کوشش مردم را نیز جهت تأمین نیازهای طبیعی طلب کرده و به خدمت می‌گیرد و هرچند مهمترین راه تأمین انرژی بدن است ولی می‌توان آن را دریچه آسیب رسانی بدن هم نامید همان گونه که در آغاز خلقت نیز اولین راه ارتباطی شیطان با آدمی همین راه غذایی است (آیات 35 و 36 بقره و 120- 121 سوره طه) (4)
از آنجائی‌که هدف از تغذیه مناسب سیر سلولی است نه صرفا رفع گرسنگی و نیز با توجه به تأثیر این مهم در رشد و نمو جسمی و هوشی انسانها که منجر به دست‌یابی به نسلی کار آمد می‌گردد که خود منجر به پیشرفت و توسعه یک کشور خواهد شد لذا اهمیت وجود یک برنامه غذایی مناسب و رژیم غذایی مناسب که تأمین‌کننده نیاز بدن باشد احساس می‌شود که در آن علاوه بر سالم بودن مواد غذایی می‌بایست از کیفیت بالا برخوردار باشد. (5)
ص: 287
در آیات قرآن حدود 40 آیه به‌عنوان رهنمودهای ارشادی امر تغذیه پرداخته که انسان را نسبت به برخورداری و از غذاهای حلال و مناسب طبیب استفاده کرد از جمله این آیات می‌تواند آیه‌های 23 و 172 سوره بقره- 88 سوره مائده-، 5، 99 و 142 سوره انعام- 6، 10، 11 و 64 و 69 سوره نحل نام برد بوسیله این رهنمودها و از طریق بهداشت اولیه سلامت جسمی و روانی وی را تأمین و حفظ کند.
در این راستا می‌توان به نکته دیگری اشاره کرد که در آیات قرآن از بیان خوراکی‌های مختلف برخی دارای ارزش غذایی بیشتری داشته که می‌توان به شیر و عسل و همچنین از پنج میوه که در آیات دیگر از آنها برده شده است (4).
شیر مادر از همه جهت کامل و بنیادین در تأمین و حفظ سلامت زندگی شیرخوار تا پایان عمرش می‌تواند نقشی بسیار مهم و ارزنده داشته و در شکل‌گیری سرمایه‌های واقعی حیات وی که رشد سلولها و تکامل‌بخش سازمان مغزی و عصبی است به نحوی سازنده و موثر باشد و دارای مزایای زیادی است از جمله اول برای شیرخوار شامل الف)- وجود عوامل زنده اختصاصی در شیر مادر ب- تغییرپذیری متناسب با نیازهای طفل ج- وجود عوامل ایمونولژیک یا مصونیت‌بخش (6). که تغذیه انحصاری شیرخوران با شیر مادر در 6 ماه اول عمر سالیانه 3- 5 برابر از میرایی آنها می‌کاهد. و در پیشگیری از بسیاری از عفونتها بویژه بیماریهای اسهالی می‌کاهد. (7)
دوم ویژگی‌های مواد ترکیبی شیر مادر که شامل الف- شیر مادر از نظر مواد پروتئینی و انرژی ب- از نظر مواد چربی ج- از نظر مواد قندی یا هیدروکربنه د- از نظر مقدار آب، از نظر مواد ویتامینی و مواد معدنی و اثرات دفاعی شیر مادر که هرکدام بیشترین برخورداری را برای شیرخوار در زندگی فراهم می‌کند
سوم: مزایای شیر مادر در ایجاد یک جامعه سالم که پژوهشهای انجام‌شده در جامعه نشان‌دهنده این موضوع است که اطفالی شیر مادرخوار در کودکی و سنین بالاتر زندگی خود را از آرامش و اعتماد به نفس کافی برخورداری دارند و استرس آنها بیشتر از
ص: 288
شیر خشک خوران است و بطور کلی افرادی که با تحمل‌تر و مقاوم‌تر خواهند بود. چهارم توانایی شیردهی برای مادر که بسیار متنوع است (6)
در قرآن چهار آیه در ارتباط با شیردهی مادر یا مسئله تغذیه طبیعی اطفال و حسن اجرای آن رهنمودهایی داده شده است که آیه 233 سوره بقره گویای تمام خصوصیات شیر مادر می‌باشد ترجمه این آیه اشاره به اینکه مادران فرزندانشان را دو سال کامل شیر دهند این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را به کمال برساند و خوراک و پوشاک آنان در حد عرف برعهده پدر فرزند است هیچ‌کس به اندازه توانائیش مکلف نمی‌شود در این آیه نکات ظریف در ارتباط معنوی مادر با طفل- مدت زمان شیردهی، عدم بی‌اعتنایی یکی از والدین، آسوده بودن مادر در شیردهی هماهنگ بودن پدر و مادر در قبال فرزند، حمایت مادر بعد از مرگ پدر کودک بوسیله و یافتیم وی انتخاب دایه و نکاتی بسیار دیگر که جنبه‌های جسمانی و روحی و روانی کودک را در بر می‌گیرد. (4)
عسل یک غذای مطرح‌شده در قرآن و جنبه‌های علمی آن:
از گذشته تاکنون از عسل در درمان بیماریهای استفاده می‌شد مهمترین خاصیت عسل ضد میکروبی بودن آن است در حالی که یک ماده کاملا خوراکی است (2) عسل حاوی انتی‌اکسیدان است ازاین‌رو مصرف آن برای سلامت قلب و عروق مفید است عسل به سلامت پوست کمک می‌کند و ضد پیری است و درمان ضد سرفه به صورت مستقیم و غیر مستقیم استفاده می‌گردد عسل با این که شیرین است برای دندانها و لثه مضر نیست بلکه لثه‌ها را سالم و دندان را سفید می‌کند دستگاه گوارش را پاک می‌سازد و ضد اسهال است (8) به‌هرحال مصرف این ماده غذایی بسیار مفید و دارای فوائد زیادی است که دومین غذایی است که در قرآن به‌عنوان شفاء للناس معرفی شده و در شمار غذاهای گوارا و مناسب و طبع انسان در حالت سلامتی و بیماری قرار می‌گیرد خداوند در آیات 69 و 68 سوره نحل می‌فرماید پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد از کوهها و درختان و آنچه برمی‌افرازند خانه بساز سپس از همه میوه‌ها برخوردار شو و راه پروردگارت را با فرمانبرداری بپوی آنگاه از شکم‌های آنها
ص: 289
شهدی رنگارنگ می‌تراود که درد شفای مردمان است ازاین‌رو برای اندیشمندان مایه عبرتی است که مطالب این دو آیه با تعبیراتی خاص و به نحو ایجاز و اعجازگونه ذکر شده است و غنای واژه‌های قرآنی در وجوه مختلف نشان می‌دهد (9)
اعتدال در مصرف مواد غذایی و جلوگیری از اسراف:
افراط در خوردن منجر به اضافه وزن و چاق خواهند شد که خود ابتلا به بیماریهای مزمن مانند بیماریهای قلبی و عروقی و افزایش چربیهای خون، فشار خون بالا، دیابت، ناراحتی‌های مفصلی و غیره را در بر خواهد داشت همچنین باعث می‌شود فرد از نظر ظاهری دارای هیکلی نامتناسب شود که در جمع افراد از نظر روانی دچار اضطراب و ناراحتی گردد (10)
در قرآن آیات 141 انعام و 31 سوره اعراف مربوط به زیاده‌روی و افراط در تغذیه است که خداوند همه ابنای بشر را نسبت به آن امر و نهی کرده است چون قرآن اساسا اسراف را در همه شئون زندگی نوعی تجاوز یا خروج از اعتدال شمرده و مرود کرده است آیات 81 سوره اعراف، 83 یونس، 27 اسراء، 67 فرقان و 143 سوره بقره در خصوص پرهیز از زیاده‌روی و اعتدال در مصرف سخن گفته شده است (4)
پیامبر رسول اکرم (ص) می‌فرمایند اگر ساکنان خانه‌ای به مقدار کم غذا بخورند خانه نورانی می‌گردد (11) امام علی (ع) می‌فرمایند زندگی را برای خوردن نخواه بلکه خوردن را برای زندگی بخواه (12) همچنین او می‌فرماید هرکس خوراکش کم می‌باشد اندیشه‌اش صفا می‌یابد (13)
امام صادق (ع) می‌فرماید نزدیکترین حالت بنده به خداوند هنگامی است که شکم وی سبک باشد (14) پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید کاستن از خوراک نزد خداوند جایگاهی والا دارد (15)
امام رضا (ع) می‌فرمایند اگر مردم در خوردن به کم بسنده می‌داشتند بدن‌هایشان سالم بود (16)
ص: 290
بدین ترتیب آنچه در قرآن تلویحا برای حرکت همه جانبه مسلمانان در مسیر اعتدال توصیه شده به نحو صریح برای نهی مردم از اسراف در خوردن و آشامیدن نیز آمده است و مطلب مهم اینکه روزه‌داری نیز می‌تواند در راستای بهداشت غذایی قرار گیرد و اثرات معنوی و تربیتی روزه که حقیقت روح انسان را لطیف، اراده را قوی و غرایز او را تعدیل می‌کند و اثرات بهداشتی و درمانی روزه بسیار مهم است چرا که در افراد سالم و تندرست در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماریها و درمان چاقی، تنظیم فشار خون و چربی بدن بسیار مهم بوده است و در پیشگیری و درمان بعضی از بیماریها مانند التهاب حاد معده، التهاب مزمن کلیه، آسم، اختلالات روانی و عاطفی تأثیر مثبت دارد (9)
استفاده از مواد غذایی به صورت متعادل در رژیم کاهش وزن حتی به صورت کوتاه‌مدت در کاهش چاقی شکمی و خطر ابتلا به بیماریهای مزمن تأثیر مثبت دارد و توسعه به افزایش فعالیت فیزیکی می‌تواند این تأثیر را بیشتر کند (17)
تنوع در مواد غذایی:
مواد مغذی لازم برای بدن شامل پروتئین، هیدراتهای کربن، چربی ها ویتامینها و مواد معدنی می‌باشد غذاهایی که به صورت روزانه مصرف می‌کنیم شامل مواد مغذی فوق می‌باشند تغذیه صحیح به‌معنای خوردن و دریافت مقدار کافی و لازم از هرکدام از این مواد مغذی می‌باشند. هریک از غذاهایی که ما مصرف می‌کنیم دارای مقادیر مختلفی از مواد مغذی فوق هستند اما نسبت این مواد در غذاهای مختلف باهم متفاوت است ازاین‌رو غذاهای مختلف بسته به اینکه چه نسبتی از کدام یک مواد مغذی را دارا هستند نقش خود را در تأمین انرژی، رشد و حفظ سلامت بدن ایفا می‌کنند (18)
به‌طور کلی انواع غذاها را در چهار گروه اصلی شامل یک گروه نان و غلات 2- گروه گوشت تخم‌مرغ و مغذها 3- شیر و لبنیات 4- گروه میوه‌ها و سبزیها 5- گروه متفرقه می‌باشد غذاهایی که داخل یک گروه هستند از ارزش غذایی تقریبا مشابه‌ای برخوردارند و
ص: 291
می‌توان در صورت لزوم جایگزین یکدیگر نمود، اما باید توجه داشت که هیچ کدام از این گروهها را نمی‌توان جایگزین دیگری کرد چرا که هرکدام از این گروهها فقط قادرند بخشی و نه تمامی نیازهای تغذیه‌ای بدن را برآورده سازند لذا در یک رژیم متعادل روزانه باید نسبت مناسبی از غذاهای موجود در هرکدام از گروههای غذایی موجود وجود داشته باشند هرم غذایی نسبت تقریبی هرکدام از گروههای غذایی را در یک رژیم متعادل روزانه نشان می‌دهد بر این اساس بیشترین درصد در گروه نان و غلات تشکیل می‌دهند میزان استفاده از سبزی و میوه‌ها در یک رژیم غذایی مناسب باید در حدی باشد که رتبه دوم را تشکیل دهد و لبنیات و گوشت باید تقریبا به میزان مساوی در رژیم غذایی وجود داشته باشد و چربیها و قندها باید سهم کمی را در مجموعه غذاهای مصرفی روزانه به خود اختصاص دهند. (10)
آیات و احادیث و روایاتی در ارتباط با مواد غذایی با منشاء گیاهی و یا حیوانی بسیار نازل شده است و ارزشمندی مواد گیاهی را سه برابر بیش از غذاهای با منشاء حیوانی مطرح نموده برخی از آیات دیگر خداوند وجود گیاهان و یا درختان میوه‌دار را برای انسان آفریده است (آیات 61 و 261 بقره) 99 سوره انعام 24، سوره یونس، 19 حجر 11 نحل، 45 کهف، 53 طاها، 5 حج، 20 مومنون، 7 شعرا، 60 نمل، 10 لقمان، 36 یاسین، 7 ق، 17 سوره نوح، 15 سوره نباء، 28 تا 31 سوره عبس (19)
احادیثی در خصوص مصرف نان، گوشت، شیر، میوه و سبزیجات بسیار زیاد است امام صادق (ع) اصل معاش آدمی و زندگی او نان است و آب (20) امام حسن عسکری (ع) می‌فرماید: اگر می‌خواهی قوت بگیری گوشت بخور. و امام محمد باقر (ع) می‌فرماید: آقای خوراکی‌ها گوشت است (20). امام صادق (ع) می‌فرماید: باید از هر میوه عمومی برای خانواده خود بخرد و می‌فرماید هر چیزی را زینتی است و زینت سفره سبزی خوردن است. امام علی (ع) می‌فرماید: شیر گاو دارو و درمان است
ص: 292
ایمنی در غذا:
طبق تعریف بهداشت مواد غذایی کلیه موازینی که رعایت آنها در تولید، فرایند، نگهداری و عرضه مواد غذایی ضروری است تا ماده غذایی سالم با کیفیت بالا بهداشتی بدست مصرف‌کننده برسد و فساد مواد غذایی یکی از مباحث مهم بوده و زمانی که یک ماده غذایی دچار تغییراتی شود و یا در آن واکنش شیمیایی به وقوع بپیوندد به‌طور کلی ارزش مصرفی آن کم‌شده و یا از بین برود ماده غذایی دچار فساد شده است در بعضی از مواقع فساد مواد غذایی با تغییر رنگ، بدبو شدن، لیز یا لزج شدن و غیره همراه است و در بعضی از مواقع با تغییر ظاهر همراه نبوده که در دسته اول فسادهای میکروبی و دسته دوم فساد غیر میکروبی می‌باشند. که امروزه به علت فسادهای مواد غذایی و ناسالم بودن آنها یکی از مشکلات و معضلات جوامع صنعتی به‌شمار می‌رود که سالیانه بیش از 5 میلیون مرگ در بچه‌های زیر 5 سال در کشورهای آفریقای، آسیایی، آمریکای لاتین به علت اسهال حاد اتفاق می‌افتد در حقیقت آمار دقیقی از میزان مصمومیت‌ها در دسترس نیست و ضررهای بسیار زیادی را از لحاظ اقتصادی وارد جامعه می‌سازد بنابراین شناخت عوامل مصمومیت‌زا و مقابله با آنها اولین راهکار منطقی و مناسب می‌باشد (5)
لذا می‌بینیم از 20 مورد لفظ طیبات در قرآن 16 مورد آن آیات 57 و 172 سوره بقره، 4 و 5 سوره مائده، 26 سوره انفال، 32 و 157 و 160 سوره اعراف، 93 سوره یونس، 72 سوره نحل، 70 سوره اسراء، 81 سوره طه، 51 سوره مومنون، 16 سوره حاثیه، 64 سوره غافر مربوط به ارزشمندی و پاکی غذا است که خداوند این ویژگی را به‌عنوان نعمتی از نعم خدا به افراد یادآوری فرموده است و بیش از 80 بار و تأکید بر استفاده از غذای پاکیزه توصیه نموده است (4)
پیشنهادات:
1- استفاده از آیات و احادیث معروف و مشخص در زمینه تغذیه و غذا در بین مطالب آموزشی به دانش‌آموزان، دانشجویان و آموزش مربوط به کارشناسان بهداشتی و غیره
ص: 293
2- آموزش مفاهیم علمی تغذیه به مبلغان و روحانیون جهت تفهیم هرچه بیشتر مطلب به مردم عادی
نتیجه‌گیری: از مطالعه منابع مختلف دینی از جمله قرآن کریم، تفاسیر آن، احادیث و غیره و همچنین با نگاه عمیق به کلیت مطالب علمی در خصوص تغذیه، تطابق تنگاتنگی بین این دو مشاهده می‌شود و از اینکه ضمانت اجرایی مطالب دینی بیشتر است باید به آنها تاکید بیشتری شود و مصادیق آنها مثل آنچه بطور خلاصه در این نوشته آمده مطرح گردد.
منابع:
( (1)- حلم سرشت. پریوش و همکاران" بهداشت فردی" انتشارات سهامی چهر 1371)
( (2)-http ://WWW .tebyan .net )
( (3)- جی ای پارک. کلیات خدمات بهداشتی جلد سوم. مترجم شجاعی تهرانی. حسین انتشارات سماط. 1376)
( (4)- نوری. سید محمد رضا: بهداشت در قرآن: انتشارات واقفی 1384)
( (5)- محمودی دکتر سوسن و همکاران. بهداشت و ایمنی مواد غذایی. نشر تندیس 1383)
( (6)- دستورالعمل ترویج تغذیه با شیر مادر، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی 1372)
( (7)- شهری. پروین." شیردهی انحصاری" هشتمین کنکره تغذیه ایران 1383 ص 630)
( (8)- ماهنامه سلامتی و تغذیه)
( (9)- نوری شادکام. محمود. قرآن و طب نوین انتشارات دار الکتب الاسلامیه 1378)
( (10)- فلیسیتی سویج کینک آن بورکس. ترجمه امین‌پور آزاده و همکاران تغذیه برای کشورهای در حال توسعه ناشر انیسیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور 1384)
( (11)- المعجم الاوسط جلد 5 ص 229)
( (12)- شرح نهج البلاغه جلد 20 ص 333 ح 824)
ص: 294
( (13)- غرر الحکم ح 8462 عیون الحکم و الواظ ص 456 ح 8236)
( (14)- الکافی جلد 6 ص 269 ح 4)
( (15)- تنبیه الخواطر ج 2 ص 119)
( (16)- بحار الانوار ج 66 ص 425)
( (17)- ابراهیم اف س و همکاران. بررسی اثر کاهش وزن بر چاقی هشتمین کنگره تغذیه ایران 1383 ص 81- 82))
( (18)- محمدیها. حسن" اصول تغذیه و مواد غذایی" انتشارات دانشگاه تهران 1368)
( (19)- فصلنامه پژوهشهای قرآنی شماره‌های 17، 18، 27، 22، 21، 32، 25، 28)
( (20)- بحار 87/ 3- بحار 66/ 60)
ص: 295
زیتون از منظر قرآن، احادیث و طب
اشاره
طاهره سلیمی «1»، لیلی شهبازی، مهسا خدایاریان
شهناز مجاهد، محمد حسن دهقان‌پور، محمد علی نیکخوی
زیتون با نام علمیOlea europaea شامل بیست‌گونه درخت از خانوادهOleacea می‌باشد. این گیاه از حوزه دریای مدیترانه، شمال آفریقا، جنوب شرقی آسیا، شمال تا جنوب چین، اسکاتلند و شرق استرالیا پراکندگی داشته است، معروف‌ترین گونه شناخته‌شده این گیاه زیتون اروپایی است که میوه آن از دوران باستان برای تهیه روغن زیتون و خوردن خود گیاه استفاده می‌شده است.
وجود کنایات فراوان در اشعار قدیمی مناطق سوریه و یونان درباره این میوه نشانگر آن است که بومی نواحی فوق می‌باشد. زیتون از قدیمی‌ترین درختان شناخته‌شده در جهان می‌باشد و همچنین رمز جهانی صلح و وحدت کبوتری با شاخه زیتون در منقار است.
حوزه اصلی کشت زیتون مربوط به مناطق سواحل دریای مدیترانه است. باور بر آن است که زادگاه اصلی زیتون دو هزار سال قبل از میلاد در فینیقیه بوده است و سپس از آنجا به غرب (اروپا و افریقا) و شرق (افغانستان و ایران) آورده شده است.
زیتون در حدود 600 سال پیش همزمان با مهاجرت گروهی از کردان کرمانجی از منطقه حلب سوریه به رودبار در شمال ایران آورده شد. این در حالی است که ناصر خسرو در سفرنامه خود از وجود زیتون در طارم سخن گفته است.
در قرآن کریم هفت مورد اشاره به این میوه وجود دارد که به شرح زیر می‌باشد:
- قسم به انجیر و زیتون (التین/ 1)
- و در آن دانه‌های فراوان رویاندیم و انگور و سبزی زیاد و زیتون و نخل فراوان و باغهای پردرخت و میوه و چراگاه (مومنون/ 20)
- و نیز درخت زیتون و انار را آفرید که از جهتی تفاوت دارند (انعام/ 141)
______________________________
(1).Email :salami - tahere I yahoo .com
ص: 296
- باغ‌هایی از انگور و زیتون و انار، همانند و غیر همانند، خارج نمودیم. به میوه آن چون ثمره دهد و به طرز رسیدنش بنگرید. قطعا در اینها برای مردمی که ایمان می‌آورند، نشانه‌هاست. (انعام/ 99)
- به وسیله آن کشت و زیتون و نخل و انگور و از هرگونه محصولات دیگر برای شما می‌رویاند قطعا در اینها برای مردمی که اندیشه می‌کنند نشانه‌ای است. (نحل/ 11)
- و زیتون و درخت خرما (عبس/ 29)
- آن شیشه گویی اختری درخشان است که از درخت خجسته زیتونی که نه شرقی و نه غربی است، افروخته می‌شود. (نور/ 35)
نکته مهم آن است که در قرآن 7 بار از زیتون و یکبار از انجیر نام برده‌شده و تحقیقات جدید نشان می‌دهد که استفاده با نسبت 7 به یک از این دو میوه در از بین بردن عوارض پیری نقش بسزایی دارد.
در روایاتی چند از حضرت رسول اکرم (ص) نیز از زیتون نام برده‌شده که به چند مورد اشاره می‌گردد:
- روغن زیتون را بخورید و آن را به بدن خود بمالید که از شجره‌ای مبارکه است
- زیتون را بخورید و به بدن بمالید که هفتاد مرض از جمله جذام را شفا می‌بخشد.
- شما که روغن را از شجره مبارکه زیتون می‌گیرید خود را با آن معالجه کنید که شفا بخش بواسیر است.
در ضمن حضرت علی (ع) فرموده‌اند: سرکه و روغن زیتون غذای پیامبران است.
حضرت رضا (ع) فرموده‌اند: روغن زیتون غذای خوبی است، دهان را خوش‌بو و بلغم را برطرف می‌سازد، صورت را صفا و طراوت می‌بخشد، اعصاب را تقویت نموده، درد و بیماری را از میان برده و آتش خشم و غضب را فرو می‌نشاند.
کاربردهای درمانی که جهت این گیاه ذکرشده بسیار زیاد می‌باشد که به اهم آن اشاره می‌شود. بیماریهای نقرص، فشارخون، زخم‌های عفونی، آفتاب‌زدگی، سرمازدگی، گزش مار، عقرب و حشرات، خارش و سوزش چشم، افزایش کلسترول، خونریزی لثه، دردهای روماتیسمی، درد ناشی از استئوآرتریت، بیماریهای قلبی، لخته شدن خون، فشار خون
ص: 297
بالا، صفرا، سرفه‌های خشک، نرمی استخوان، کم‌خونی، ترک پوست، تب، سوختگی، زخم دهان و ...
علاوه بر موارد فوق زیتون برای جلوگیری از سفید شدن مو، کاهش ابتلاء به سرطان و بیماریهای قلبی، تقویت لثه، تقویت قوای جنسی، رفع چین و چروک پوست، لطافت و نرمی و شادابی پوست، برطرف شدن شوره سر، بهبود جریان خون و مهار بیماری دیابت مفید می‌باشد.
زیتون ملین بوده و خاصیت نرم‌کنندگی عضلات را دارا می‌باشد.
تاثیرات نام برده‌شده به علت خواص آنتی‌اکسیدانی، ضد التهابی، آنزیم فلاوین و ... است که باعث می‌شود تاثیرات همه جانبه‌ای در درمان و پیشگیری از بسیاری بیماریها را داشته باشد.
منابع:
( (1)- قرآن کریم)
( (2)- نهج البلاغه)
( (3)- احادیث پزشکی- آیت ا ... ری شهری)
( (4)- دیدگاه قرآن کریم در خصوص زیتون و مقایسه آن با یافته‌های طب نوین- کاظم خدادوست- دانشگاه علوم پزشکی تبریز)
( (5)- بررسی اثربخشی روغن زیتون خام موضعی در درمان استئوآرتریت زانو- زهرا بقایی و همکاران- دانشگاه علوم پزشکی اردبیل)
( (6)- اعجاز علمی قرآن کریم در انجیر و زیتون- استاد طه ابراهیم خلیفه)
ص: 298
اثرات مصرف خرما در کاهش دردهای زایمانی و تسهیل زایمان
اشاره
میلانی بناب علی، باقری نسامی نسیم، حسین‌زاده شمسی انار مهدیه، حسابگر منفرد حمیده سادات، شریعتی بافقی سیده الهه «1»
چکیده:
خرما با نام علمیPhoenix dactylifera L . جزو میوه‌های گرمسیری به‌شمار می‌رود که خواص بسیاری از آن تاکنون شناخته شده است. در آموزه‌های دینی و احادیث مختلف نیز بارها به خوردن خرما توصیه شده است. نام خرما و درخت نخل در قرآن 20 و در کتاب مقدس 42 بار آورده شده است. آنچه مسلم است ارزش تغذیه‌ای این میوه هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است. براساس آنچه در قرآن آمده است (سوره مریم، آیات 25- 23)، این میوه می‌تواند با کاهش دردهای زایمانی به تسهیل زایمان کمک کند و به‌واسطه دارا بودن فیتوکمیکالهای مختلف، خواص ضد سرطانی داشته و از بروز بیماریهای مزمن جلوگیری می‌کند. گرایش روزافزون به زایمان از طریق سزارین در کشور ما از یکسو و تمایل نسبی به بهره‌مندی از روشهای درمانی طبیعی، طب سنتی و باورهای مذهبی از سویی دیگر می‌تواند نویدبخش این مسئله باشد که روشهای کاربردی با ریشه‌های مذهبی می‌تواند مورد اقبال عموم قرار گرفته و به روشهای زایمان طبیعی گرایش بیشتری نشان داده شود.
روش بررسی:
با بررسی ترکیبات موجود در خرما و تأثیرات آنها بر سیستمهای مختلف بدن، و همچنین مطالعه بررسی‌های انجام‌شده در این خصوص، به‌طور ویژه به بررسی تأثیرات ترکیبات موجود در این میوه بر تسهیل روند زایمان و مشکلات ماههای آخر بارداری پرداخته شد.
______________________________
(1). دانشجویان کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه دانشکده بهداشت. Email: alimilanibonab I gmail. com ص: 299
نتایج:
تحقیقات نشان می‌دهند، ترکیبات فعالی در خرما وجود دارند که می‌توانند با تقویت عضلات رحمی در آخرین ماههای بارداری، اتساع این عضلات را در حین وضع حمل تنظیم کرده و از سویی دیگر با کاهش میزان خونریزی هنگام زایمان، از دردها و بسیاری دیگر از عوارض زایمان بکاهند. اسیدهای چرب غیر اشباع موجود در هسته خرما عمدتا پالمیتولئیک، اولئیک، لینولئیک و لینولنیک هستند. حدود 15 نوع انواع املاح و مواد معدنی نیز در این میوه یافت می‌شود که بسته به نوع آنها مقادیر آنها از 1/ 0 تا 916 میلی‌گرم در هر صد گرم در تغییر است. این مواد شامل بور، کلسیم، کبالت، مس، فلوئور، آهن، منیزیم، منگنز، پتاسیم، فسفر، سدیم، روی و همچنین مقداری آلومینیم، کادمیم، کلر، سرب و گوگرد هستند. علاوه بر این خواصی چون بهبود عملکرد سیستم ایمنی، تسریع روند ترمیم و تقسیم سلولی، دقت و کفایت در بیان ژنها، سم‌زدایی، بهبود عملکرد مغزی و غیره برای خرما به‌واسطه دارا بودن مواد یادشده متصور است. مصرف خرما، روش شناخته شده‌ای برای درمان سرطان و سایر بیماریهای عفونی است و به نظر می‌رسد که علت ابتلای بسیار کم ساکنان شبه جزیره عربستان در قدیم به بیماریهایی نظیر تصلب شرایین، دیابت و سرطانهای ناشی از اعمال تخریبی رادیکالهای آزاد، مصرف فراوان خرما بوده باشد. از این گذشته این میوه برای جلوگیری از بروز پیری زودرس و همچنین برطرف کردن عقب‌ماندگی رشد کودکان ماده غذایی مناسبی است. ترکیبات فنولی موجود در خرما، قادر به از بین بردن کامل رادیکالهای سوپراکسیدند و آنتی اکسیدانهای موجود در خرما حتی رادیکالهای هیدروکسیل را نیز خنثی می‌کند.
بحث و نتیجه‌گیری:
با توجه به افزایش روزافزون بیماران مبتلا به بیماریهای مزمن و همچنین افزایش تمایل به روش زایمانی سزارین و وجود منابع فراوان خرما در کشور، افزایش دسترسی به این میوه و گسترش صنایع تبدیلی و توزیع مناسب این محصول به منظور کاهش ضایعات، برای ارتقاء سطح سلامت در کشور بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.
ص: 300
مجموعه مقالات قرآن و طب ج4 349
واژه‌های کلیدی:
خرما، دردهای زایمانی، فیتوکمیکالها، تسهیل زایمان، کفایت تغذیه‌ای
مقدمه:
آنگاه که او را درد زاییدن فرا رسید، زیر شاخه درخت خرمایی رفت و با شدت اندوه با خود می‌گفت: ای کاش من از این پیش مرده بودم و به کلی نامم از صفحه‌ی عالم فراموش شده بود ... ای مریم! شاخه درخت را حرکت ده تا از آن برای تو رطب تازه فرو ریزد. (سوره مریم، آیات 25- 23).
خرما با نام علمی
Phoenix dactylifera L.
جزو میوه‌های گرمسیری به‌شمار می‌رود که خواص بسیاری از آن تاکنون شناخته شده است. در آموزه‌های دینی و احادیث مختلف نیز بارها به خوردن خرما توصیه شده است. نام خرما و درخت نخل در قرآن 20 و در کتاب مقدس 42 بار آورده شده است. آنچه مسلم است ارزش تغذیه‌ای این میوه هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است. براساس آنچه در قرآن آمده است (سوره مریم، آیات 25- 23)، این میوه می‌تواند با کاهش دردهای زایمانی به تسهیل زایمان کمک کند و به‌واسطه دارا بودن فیتوکمیکالهای مختلف، خواص ضد سرطانی داشته و از بروز بیماریهای مزمن جلوگیری می‌کند (1، 2). گرایش روزافزون به زایمان از طریق سزارین در کشور ما از یکسو و تمایل نسبی به بهره‌مندی از روشهای درمانی طبیعی، طب سنتی و باورهای مذهبی از سویی دیگر می‌تواند نویدبخش این مسئله باشد که روشهای کاربردی با ریشه‌های مذهبی می‌تواند مورد اقبال عموم قرار گرفته و به روشهای زایمان طبیعی گرایش بیشتری نشان داده شود (3).
دارا بودن اقلیم مناسب تولید خرما نیز از سویی دیگر ویژگی مناسبی است که بیانگر دسترسی مناسب به خرما در کشور ما می‌باشد (4). بنابراین به نظر می‌رسد که توصیه به مصرف خرما در دوران بارداری یک روش عملی و امکان‌پذیر باشد.
روش بررسی:
در این مقاله علاوه بر بررسی نتایج پژوهشهای متعدد انجام‌شده در خصوص مصرف خرما بر تسهیل دردهای زایمانی، به‌طور ویژه‌ای به اثرات ترکیبات این
ص: 301
ماده غذایی بر سیستمهای انسانی و حیوانی نیز پرداخته شده است. مطالعات مورد بررسی به لحاظ روش مطالعه از نوع مقطعی، مورد شاهدی، همگروهی و کارآزمایی‌های بالینی هستند. با توجه به هدف بررسی، تمرکز ویژه‌ای به مشکلات مادران باردار در ماههای آخر بارداری معطوف شده است.
نتایج:
تحقیقات نشان می‌دهند، ترکیبات فعالی در خرما وجود دارند که می‌توانند با تقویت عضلات رحمی در آخرین ماههای بارداری، اتساع این عضلات را در حین وضع حمل تنظیم کرده و از سویی دیگر با کاهش میزان خونریزی هنگام زایمان، از دردها و بسیاری دیگر از عوارض زایمان بکاهند (2، 4، 6).
باید توجه داشت که به‌طور عمده ترس از دردهای زایمانی و احساس درد شدید به هنگام وضع حمل، زمینه روانی قابل توجهی دارد. با بررسی رویکردهای اجتماعی تغییراتی که به بشر امروز تحمیل شده است، دیگر این ادعا که منشاء برخی از مشکلات بهداشتی روان‌تنی(Psycho Somatic) است، چندان عجیب به نظر نمی‌رسد. یا به عبارتی دیگر تغییراتی که در روان یک فرد از قبیل استرس، اضطراب، افسردگی و ... ایجاد می‌شوند، علاوه بر اینکه یک ناهنجاری اجتماعی به‌شمار می‌روند، پس از مدتی می‌توانند به صورت یک بیماری جسمی و یا روانی بروز یابند. از این روست که در شیوه‌های درمانی چون دعادرمانی، هیپنوتیزم و مراقبه ابعاد وجودی دیگر انسان از قبیل روان، نفس، و حالات روحی روانی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و اعتقاد بر این است که تغییر در این موارد، تغییر در روند بیماری را در پی خواهد داشت. این‌گونه روشها که به نفس و روح انسان بیش از هر چیز دیگر در درمان بیماری اهمیت می‌دهند، به رغم اینکه در پاره‌ای از موارد در درمان بیماریها ناکارآمد به نظر می‌رسند، روز به روز پرطرف‌دارتر می‌شوند (3، 7). علاوه بر این مواد غذایی و گیاهان دارویی در این میان وجود دارند که با داشتن ترکیباتی فعال از طریق کاهش سطح استرس و بهبود کفایت تغذیه‌ای تأثیرات شگرفی در درمان بیماریها دارند.
ص: 302
خرما با توجه به دارا بودن ریزمغذی‌های گوناگون (جدول 1) علاوه بر مرتفع کردن برخی از سوء تغذیه‌های پنهان، قند خون را در وضعیت مناسبی حفظ کرده و از این طریق با بالا بردن سطح هوشیاری و بهبود سطح خونرسانی به بافتهای عصبی، نقل و انتقالات عصبی را در سطح مناسبی حفظ می‌کند. به نظر می‌رسد که با توجه به خاصیت آنتی‌اکسیدانی ترکیبات فنولی موجود در خرما، مصرف این ماده با جلوگیری از بروز تصلب شرایین بتواند بهبود خونرسانی به بافت عصبی را به همراه داشته باشد و از این طریق کفایت عملکردی آن را ارتقاء بخشد. این مسئله با کاهش سطح استرس در مادر باردار، آرامش قبل از زایمان را برای وی به همراه خواهد داشت (8، 9، 10، 18، 19).
اسیدهای چرب غیر اشباع موجود در هسته خرما عمدتا پالمیتولئیک، اولئیک، لینولئیک و لینولنیک هستند. با توجه به اینکه در طی سه‌ماهه آخر بارداری و شروع دوران شیردهی نیاز مادر، جنین و نوزاد به چربیهایOmega 3 افزایش می‌یابد، استفاده از این ماده غذایی می‌تواند با تأمین بخشی از این نیاز، به کاهش افسردگی‌های قبل و پس از زایمان کمک کند که این مسئله به لحاظ روانی می‌تواند به میزان چشمگیری از دردهای زایمانی کاسته و آن را تسهیل کند. حدود 15 نوع انواع املاح و مواد معدنی نیز در این میوه یافت می‌شود که بسته به نوع آنها مقادیر آنها از 1/ 0 تا 916 میلی‌گرم در هر صد گرم در تغییر است. این مواد شامل بور، کلسیم، کبالت، مس، فلوئور، آهن، منیزیم، منگنز، پتاسیم، فسفر، سدیم، روی و همچنین مقداری آلومینیم، کادمیم، کلر، سرب و گوگرد هستند. وجود مقادیر بالای فیبر غذایی نیز در این میوه، با کاهش دادن زمان توقف مواد باقیمانده از جذب مواد غذایی در روده بزرگ، احتمال بروز یبوست را در مادر در ماههای آخر بارداری کاهش می‌دهد و از مشکلات مادر در این دوران می‌کاهد (8، 9، 11، 20).
ترکیبات فنولی موجود در خرما، قادر به از بین بردن کامل رادیکالهای سوپراکسیدند و آنتی اکسیدانهای موجود در خرما حتی رادیکالهای هیدروکسیل را نیز خنثی می‌کند. این ترکیبات با توجه به اینکه هم در فاز چربی و هم در فاز آبی فعال هستند، ضمن خنثی کردن
ص: 303
طیف بیشتری از رادیکالهای آزاد و جلوگیری از بروز سرطانها و بیمارهای قلبی و عروقی، به‌عنوان عوامل حفاظت‌کننده از ویتامینهایC وE که خاصیت آنتی‌اکسیدانی دارند، نیز به شمار می‌روند. ازاین‌رو استفاده از این ماده غذایی ضمن برطرف کردن قسمتی از نیازهای تغذیه‌ای، کفایت این دو ویتامین را نیز به دنبال خواهد داشت. ترکیبات فنولی موجود در میوه خرما، ضمن کاهش استرس اکسیداتیو، از طریق بهبود عملکرد دستگاه عروقی، خونرسانی به بافت عصبی و ماهیچه‌ای را در دوران بارداری و زایمان بهبود خواهد بخشید که این مسئله می‌تواند از مشکلات این دوران بکاهد (12)، (13)، (14)، (15)، (16).
جدول 1-
ص: 306
بحث و پیشنهادها:
براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، گرایش به زایمان از طریق سزارین در سالهای اخیر رو به گسترش است.
از سویی دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهند که سوء تغذیه‌های پنهان و کمبود ریزمغذی‌ها در میان زنان در سنین باروری و باردار شیوع قابل ملاحظه‌ای دارد (17). با توجه به این نکته که بسیاری از مشکلات دوران بارداری زمینه کمبودهای مختلف تغذیه‌ای دارند، به نظر می‌رسد که مرتفع کردن این کمبودها می‌تواند با ارتقاء سطح سلامتی مادر، شرایط بهتر روانی را نیز برای وی به همراه داشته باشد و از این طریق زایمان کم‌خطرتری را به دنبال داشته باشد (8، 9، 17). لازم به گفتن است که با توجه به اینکه خرما به لحاظ محتوای ریزمغذی‌ها بسیار غنی است، کفایت تغذیه‌ای حاصل از مصرف این میوه مزید بر آماده‌سازی مناسب مادر به لحاظ ذخایر بدنی ریزمغذی‌ها برای زایمان راحت‌تر است (9، 11).
ایران با تولید 875 هزار تن خرما و اختصاص 5/ 14 درصد از کل تولید سالانه خرمای جهان، در رتبه دوم کشورهای تولیدکننده خرما قرار دارد و با دارا بودن 183 هزار هکتار سطح زیر کشت درخت بارور خرما، 16/ 6 درصد از سطح زیر کشت جهانی را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که چیزی در حدود 30 درصد تولید خرمای
ص: 307
کشور نیز به صورت ضایعات از بین می‌رود که می‌توان با توسعه همزمان صنایع تبدیلی و تولید بیش از 50 نوع فرآورده جدید، از بین رفتن این محصول ارزشمند جلوگیری کرد (4).
در ایران مصرف سرانه خرما در مناطق خرماخیز در حدود 25 کیلوگرم و در سایر مناطق تنها در حدود یک کیلوگرم است. ازاین‌رو توصیه می‌شود علاوه بر توصیه‌های تغذیه‌ای در دوران بارداری، با بهبود زیرساختهای توزیع محصول، روشهای نگهداری و فرآوری و بسته‌بندی محصول زمینه را برای دسترسی آسانتر به این محصول بیش از پیش فرآهم کرده و میزان سرانه مصرف را ارتقاء داد.
ص: 308
References :
( (5)- مقایسه اثر خرما واکسی‌توسین در اداره خونریزی پس از زایمان؛ رباب لطیف‌نژاد، نیره خادم [و دیگران " خلاصه مقالات همایش تحقیقات علوم پزشکی در اسلام"، 64 ص.، ص 46، کرمان: دانشگاه علوم پزشکی کرمان، معاونت پژوهشی، گروه تحقیقات علوم پزشکی در اسلام، 5- 3 آبان 1379)
ص: 309
( (17)- پژوهشی در وضعیت ریزمغذی‌های ایران، دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، با همکاری دفتر صندوق کودکان سازمان ملل متحد در ایران (یونسیف)، انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور و آزمایشگاه رفرانس، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 1380.)
ص: 310
تغذیه از نظر قرآن، سنت و طب
اشاره
احمد آبزن «1»
چکیده:
آن مقدار توجهی که در طب اسلامی و طب اصیل ایرانی نسبت به تغذیه و غذا خوردن اصولی و درست به چشم می‌خورد در هیچ‌یک از مکاتب طبی دنیا به چشم نمی‌خورد.
حکیمان ایران زمین معتقد بودند: «اگر طبیب درمان بیمار خود را از اصلاح غذای او آغاز نکند گوئی بر کشتن وی جرئت یافته است.»
وقتی در آیات و روایات و احادیث محققانه می‌نگریم. خداوند متعال غذای اصلی و مفید و لازم را برای انسان در قرآن در بیش از 300 آیه بیان کرده است. جالب توجه اینکه خداوند اولویت های غذایی را به ترتیب نیاز بدن انسان در قرآن در سوره‌های مختلف بیان‌کرده طوری که در سوره واقعه و عبس، ابتدا خوردن آب، میوه‌ها پروتئینها، سپس قندها و بعد چربیها و در آخر ویتامینها را بیان می‌فرماید. چنانچه در سوره مومنون آیه 51 خوردن طیبات که، مقدمه انجام عمل صالح است، را توصیه کرده یعنی خداوند تبارک و تعالی موفق شدن به انجام عمل صالح را که میوه درخت ایمان است در گرو خوردن طیبات که نتیجه آن سالم بودن روح و جسم انسان است، می‌داند و مراد از طیبات طبق تفاسیر آن چیزی است که طبع از آن لذت گیرد و شرع آن را نیکو داند و طیبات شامل جمیع مباحات است یعنی غذای لطیف صالح الکیموس کثیر الغذا یعنی غذای زود هضم، متعادل از نظر تولید اخلاط و با غذائیت زیاد (تولید خون زیاد) می‌باشد که قرآن طیبات را در آیات مختلف معرفی کرده که بعضی از آنها عبارتند از: 1- گوشت چهارپایان و ماهی طبق آیه 5- سوره نحل 2- گوشت طیور (پرندگان) طبق آیه 21 سوره واقعه. 3- عسل طبق آیه 69 سوره نحل. 4- خرما به حکم آیه 24 تا 26 سوره مریم. 5- سبزیجات به حکم آیه 27 سوره سجده. 6- انگور به حکم آیه 34 یس و چندین آیه دیگر. 7- خیار به حکم آیه 61 سوره بقره و 16 آل عمران 8- زنجبیل به حکم آیه 17 سوره
______________________________
(1). کارشناس. Email: abzan - r I yahoo. com ص: 311
نساء. 9- زیتون به حکم آیه 1 و 4 سوره تین 10- انجیر به حکم آیه 1 سوره تین 11- سدر به حکم آیه 15 و 16 سوره سباء 12- انار به حکم آیه 141 سوره انعام 13- شیر، کدو، خردل، ریحان و ... قرآن کریم خوردن بعضی از چیزها را یعنی خبائث را تحریم کرده که مهمترین آنها عبارتند از گوشت مردار، خون و گوشت خوک و الکل و گوشت حیوانات که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن برده شده باشد. به حکم آیات 66 و 115 سوره نحل و آیه 157 سوره اعراف و 219 سوره بقره. بطور کلی چند اصول طبی در خصوص تغذیه در قرآن آمده است که عبارتند از: 1- پرهیز از اسراف در طعام یعنی اعتدال در تغذیه و نقش آن در سلامتی به حکم آیه 31 سوره اعراف و احادیث و روایات دیگر. 2- زمان خوردن غذا در شبانه و روز یعنی توصیه به خوردن غذا در اول روز و اول شب (صبحانه و شام) به حکم آیه 62 سوره مریم و احادیث.
3- دقت در کیفیت غذاها یعنی نگرش در ابعاد مختلف طعام به حکم آیه 24 سوره عبس و احادیث و روایاتها. البته قرآن کریم غذا را فقط خوردنیها و آشامیدنیها نمی‌داند بلکه هشت نوع غذا برای انسان معرفی می‌کند که در هر تک‌تک آنها بایستی دقتهای لازمه را کرد، و آنها عبارتند: 1- خوراکی 2- دیداری 3- شنوایی 4- بویایی 5- پنداری 6- جذبی 7- جنسی 8- انسی. لذا همانطوریکه خوردن خبایث و نوشیدن شراب سلامتی انسان را به خطر می‌اندازد پندار منفی یا یک دوست ناباب و یا یک زن ناشایست نیز همان مقدار سلامتی انسان را به خطر می‌اندازد.
واژه‌های کلیدی:
قرآن، سنت، تغذیه، سلامت و طب
اصل مقاله، مقدمه: بحث تغذیه مورد توجه بسیاری از مردم جهان می‌باشد و متخصصین زیادی در جهان روی این بحث کار می‌کنند ولی هنوز یک الگوی مناسب برای تغذیه صحیح ارائه نشده است، چرا که هر الگویی از تغذیه با توجه به دیدگاه محدود هر متخصص به جغرافیای تن انسان تنظیم شده است لذا این الگو راه‌گشای عده قلیلی از انسانها آن هم به طور موقت بوده است. زیرا که هر فرد با توجه به خصوصیات ژنتیکی، متابولیسمی، مزاجی، هورمونی، اخلاقی و اخلاطی مخصوص به خودش بایستی غذا بخورد که طراحی این امر ممکن نیست مگر آنکه علم کافی نسبت به بدن هر فرد وجود داشته باشد یا بهتر از آن علم کافی به همه ابعاد وجودی و خلقت همه انسانها و تمام کائنات و مخلوقات وجود داشته باشد
ص: 312
که برای دست یافتن به چنین عملی بعد از مطالعات طولانی هیچ مکتبی را به اندازه مکتب اسلام و قرآن نیافتم همه جانبه به ابعاد وجودی و خلقت انسان به‌طور دقیق نگریسته و در هر موردی دستورات کلی و کامل ارائه نموده است که مصداق این ادعا آیه 49 سوره ذاریات می‌باشد که می‌فرماید: «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ» (از هر چیزی دو صنف آفریدیم) که طبق تفاسیر یکی از معنای زوجین سرد و گرمی است که مبنای ایجاد کل نظام هستی است مثلا تمام آسمانها از جن و ملائک از عنصر گرمی و آتش و تمام زمین‌ها از جمله حیوانات از عنصر سردی و خاک و انسانه تنها مخلوق دو بعدی که هم از عنصر گرمی و هم از عنصر سردی آفریده شده است لذا قرآن کریم با توجه به دوبعدی بودن انسان الگوی تغذیه خاص و کامل را برای او بیان کرده است که نمونه‌های بارز آن را در دستورات و احادیث و رفتارهای پیامبر اکرم (ص) ائمه اطهار و حکمای بزرگ طب ایرانی مشاهده می‌کنیم.
روش بررسی: در این مقاله سعی شده با بررسی الگوهای تغذیه مکاتب مختلف و افراد مختلف و قرآن صحیح‌ترین الگوی تغذیه را طبق آیات قرآنی ارائه دهم و تغذیه درست و نادرست را معرفی نمایم.
نتایج: با بررسی نظرات مختلف و الگوهای تغذیه ارائه‌شده توسط متخصصان و بررسی آیات قرآنی طبق تفاسیر متعدد علما صحیح‌ترین و کامل‌ترین الگوی تغذیه انسان را که شامل تغذیه روح و جسم او به‌طور همزمان بوده و بارها تجربه شده در آیات متعدد قرآنی بیان شده است که خود برتری قرآن و مکتب اسلام را در هر زمینه مخصوصا تغذیه را به علاقمندان متذکر شده است.
بحث: آن مقدار توجهی که در قرآن و دستورات اسلامی و احادیث و سیره انبیاء و اولیاء و طب اصل ایرانی نسبت به تغذیه و غذا خوردن اصولی و درست به چشم می‌خورد در هیچ‌یک از مکاتب طبی دنیا به چشم نمی‌خورد. حکیمان ایران زمین معتقد بودند «اگر طبیب درمان بیمار خود را از اصلاح غذای او آغاز نکند گویی بر کشتن وی جرئت یافته است» این جمله بسیار هشداردهنده و تمام‌کننده است. نظر معصومین و رسول خدا نیز اهمیت بی‌اندازه
ص: 313
تغذیه را به ما گوش‌زد می‌کند طوری‌که رسول خدا در این خصوص می‌فرماید: «المعدة بیت کل داء و الحمیة راس کل دواء» (معده خانه همه بیماریها و امساک و کم‌خوری در رأس همه داروهاست) معده موطن بیماری است یعنی جایی که بیماری بوجود می‌آید و پرورش می‌یابد و پیشرفت می‌کند و امساک یعنی پرهیز از خوردن غذا یعنی سوزه‌هایی که بهترین دارو معرفی شده است همانطوریکه می‌دانیم روزه در درجه‌ی اول باعث روحیه تقوی و سلامت روان در درجه دوم باعث سلامت جسم می‌شود. وقتی در آیات و روایات و احادیث محققانه می‌نگریم. خداوند متعال غذای اصلی و مفید و لازم را برای انسان در قرآن در بیش از 300 آیه بیان کرده است. جالب توجه اینکه خداوند اولویت‌های غذایی را به ترتیب نیاز ساختار وجودی انسان در قرآن در سوره‌های مختلف بیان کرده طوری که در سوره واقعه و عبس، ابتدا خوردن آب، میوه‌ها، پروتین‌ها و سپس قندها و بعد چربیها و در آخر ویتامین ها را بیان می‌فرماید البته طبق تعاریف غذا عبارتست از هرچه که انسان از برخورد با آن متاثر می‌شود لذا از دیدگاه قرآن و طب اسلامی تغذیه فقط به خوردنیها و آشامیدنیها ختم نمی‌شود بلکه هشت نوع غذا برای انسان معرفی شده است که عبارتند از: 1- خوراکی 2- دیداری 3- پنداری 4- شنوایی 5- بویایی 6- جذبی 7- جنسی 8- انسی و در هر تک‌تک آنها بایستی دقتهای لازم را کرد چرا که خداوند در سوره عبس آیه 24 می‌فرماید «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ» (پس بنگرد انسان به طعامش) که در اینجا دقت در طعام ابعاد مختلفی دارد که یکی از ابعاد آن این است که انسان در طعام خود بنگرد و تفکر کند که این طعام چه مراحلی را طی کرده و چگونه به دست او رسیده تا خدا را بر این نعمت شکرگزار باشد و حس شکرگزاری خود را تقویت نماید و بعد مهمتر آن اینست که دقت کند طعام او از راه حلال به دست آمده است یا حرام و شبهه‌ناک، و بعد دیگر آن اینست که انسان دقت کند در غذایی که می‌خورد آیا از نظر کیفیت، مطلوب است و ارزش غذایی دارد یا خیر، و از طیبات است که مصداق آیه 51 سوره مومنون باشد که خداوند تبارک و تعالی در آیه 51 سوره مومنون می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً ...» (ای پیامبران بخورید از طیبات و بکنید کارهای شایسته ...) مراد از طیبات در آیه فوق
ص: 314
عبارتست از غذایی که طبع آن لذت گیرد شرع آن را نیکو بدارد و طیبات شامل جمیع مباحات است که از نظر طب اسلامی طیب یعنی غذایی که لطیف، صالح الکیموس و کثیر الغذا (زود هضم، از نظر اخلاط معتادل و با تولید غذائیت و خون زیاد) باشد که خداوند تعالی در قرآن به چندین مورد از طیبات اشاره است که عبارتند از 1- گوشت چهارپایان و ماهی طبق آیه 5 سوره نحل 2- گوشت طیور (پرنده‌گان) طبق آیه 21 سوره واقعه 3- عسل طبق آیه 69 سوره نحل 4- خرما به حکم آیه 24 تا 26 سوره مریم 5- سبزیجات به حکم آیه 27 سوره سجده 6- انگور به حکم آیه 34 سوره یس و چندین آیه دیگر 7- خیار به حکم آیه 61 سوره بقره و 16 سوره آل عمران 8- زنجبیل به حکم آیه 17 سوره نساء 9- زیتون به حکم آیه 1 و 4 سوره تین 10- انجیر به حکم آیه 1 سوره تین 11- سدر به حکم آیه 15 و 16 سوره سباء 12- انار به حکم آیه 141 سوره انعام 13- شیر، کدو، خردل، ریحان و ... 14- نگاه به مناظر خوب و مسرت‌بخش و زیبایهای طبیعت جهان خلقت، توصیه به پندارهای نیک و امیدواری، توصیه به شنیدن آیات قرآنی و اصوات مسرت‌بخش روحانی و اخبار کلامهای صادق و راستی، توصیه به استفاده از بوهای گرمی‌بخش و دل‌انگیز مانند عطرهای برخاسته از زیبایهای طبیعت و عطرهای برگرفته از آنها و غذاهای طیب، توصیه‌های قرآنی و احادیثی برای سالم نگه داشتن محیط و مکان زندگی و مالیدنیهای مفید برای سالم نگه داشتن غذای جذبی، توصیه برای دقت‌کردن در انتخاب دوست و علایق چیزهای پسندیده و نهایتا توصیه های مکرر در انتخاب همسر و استفاده از غریزه جنسی از طریق شرعی آن و جمیعا استفاده های شرعی و به موقع از غرایز و انگیزه‌های زندگی. وقتی به آیه 51 سوره مومنون دقت می‌کنیم درمی‌یابیم که خداوند تبارک و تعالی که خوردن طیبات را مقدمه انجام عمل صالح معرفی کرده است یعنی اینکه موفق نشدن انسان به انجام عمل صالح که میوه درخت ایمان است را در گرو خوردن طیبات معرفی نموده است که نتیجه آن سالم بودن روح و جسم انسان است تا اینکه مراحل سیر و سلوک فرد را در رسیدن به هدف والای خلقت خود که کمال قرب الهی است راحت‌تر و آسوده‌تر طی کند. همانطوریکه از متن آیه می‌آید به هیچ عنوان خداوند فقط تقویت بعد جسمانی در اثر خوردن طیبات را توصیه ننموده بلکه به هر دو بعد انسان یعنی بعد
ص: 315
جسمانی و خاکی او و هم بعد روانی و روحانی او توجه داشته است تا به اصلاح هر 8 نوع تغذیه ذکرشده بالا موفق به انجام عمل صالح که ثمره درخت ایمان و یکی از چهار اصل خوشبختی و عاقبت به خیر بودن انسان طبق سوره عصر می‌باشد، بشود زیرا همانطوریکه خوردن غیر طیبات خبایث و نوشیدن که سلامتی جسم و روان انسان را به خطر می‌اندازد پندار منفی یا حسادت یک دوست ناباب و یا یک زن و مرد ناشایست نیز همان مقدار بلکه بیشتر از آنها نیز سلامتی جسم و مخصوصا روان و روح انسان را به خطر می‌اندازد.
لذا تاثیرگذاری دستورات و تعالیم طب اسلامی در هر دو سطح روان و جسم از یک طرف نشان دهنده ارتباط تنگاتنگ روان و جسم می‌باشد و از طرف دیگر چیزی اجزای این تعالیم را نشان داده، ثابت می‌کند که تنها طب اسلامی که متکی بر وحی است دارای چنین قابلیتهایی است که می‌تواند ابعاد مختلف وجود بشر را در برگیرد. حال بر معرفی چندین اصول طبی در خصوص تغذیه که در قرآن و احادیث آمده است به‌طور خلاصه می‌پردازم چرا که مطلب کامل در این خصوص خارج از مجال این مقاله می‌باشد.
1- پرهیز از اسراف در طعام یعنی رعایت اعتدال در تغذیه و نقش آن در سلامتی به حکم آیه 31 سوره اعراف و احادیث روایت‌شده از معصومین «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» (بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید) در این آیه ابتدا انسان به خوردن و نوشیدن دعوت، ولی بلافاصله درباره اسراف به وی هشدار داده شده است یعنی زیاده‌روی در خوردن و رعایت نکردن حق ظرفیت معده و دستگاه گوارش که منجر به بیماریهای سوء هاضمه و در پس آن به بیماریهای دیگر منجر می‌شود، حضرت رسول (ص) در این خصوص می‌فرماید: (معده خانه بیماریها و پرهیز سرآمد هر دارویی است) بحار جلد 59 ص 290 یا در حدیث دیگر می‌فرمایند: (بخور درحالی‌که گرسنه باشی و از خوردن دست بکش درحالی‌که که هنوز گرسنه هستی) وسائل الشیعه جلد 16 ص 540 یا حضرت علی (ع) فرمودند: (شکمت را از خوراک پر مکن و تا اشتها داری دست از خوراک دست بردار اگر چنین کنی خوراک بر تو گوارا باشد راستی و تندرستی با کم خوردن و کم نوشیدن است) تحف العقول 606، اگر در آیه 31 سوره اعراف محققانه بنگریم درمی‌یابیم که منظور و لا تسرفوا
ص: 316
تنها زیاد خوردن نیست و فقط مقدار غذا مطرح نیست بلکه نحوه مصرف آن هم اهمیت دارد چرا که اگر فقط منظور از اسراف مقدار باشد منافات دارد با آیات دیگر، چرا که خداوند وقتی در آیه 33 سوره اسراء می‌فرمایند: (... پس در کشتن اسراف نشود) یا در آیه 6 سوره نساء می‌فرمایند: (اموال یتیمان را به اسراف نخورید.) منظور از اسراف در کشتن این نیست که عده کمی را بکشید ایراد ندارد و یا اگر مقداری از اموال یتیم را بخورید ایراد ندارد بلکه منظور این است که حتی کشتن یک نفر به ناحق گناه است یا مصرف زره‌ای از اموال یتیم به ناحق و در موارد غیر مجاز اسراف می‌باشد لذا در تغذیه نیز همین وضعیت حاکم است و منظور از اسراف فقط مقدار غذا نیست بلکه پرخوری و خوردن نوع غذا که باهم سازگاری ندارند و نیز خوردن غذایی که مضر باشد، اگر چه مقدار آن نیز کم باشد اسراف است زیرا خوردن مقدار کم زهر نیز کشنده است همانطوریکه یک پندار منفی و یا یک دوست ناباب یا یک زن ناشایست و یا یکبار حسادت نیز برای سلامتی انسان مضر است و کم نیست بیماریهای که در اثر رعایت نکردن این اصل مهم بروز می‌کند به‌عنوان مثال در خصوص تغذیه از نوع خوراکی به فرمایش امام رضا (ع) در رساله ذهبیه اشاره می‌کند که فرمودند: (پرهیز کن از خوردن ماهی و تخم‌مرغ زیرا هنگامی که این دو در شکم انسان باهم جمع شوند، موجب نقرس، قولنج، بواسیر و درد دندانها می‌شوند و ... و مداومت در خوردن تخم‌مرغ باعث ایجاد لکه‌های سیاه مایل به زردی صورت می‌شود ... و خوردن کلیه گوسفند باعث بیماری مثانه و داخل حمام شدن با معده پر باعث قولنج و شستشو با آب سرد بعد از خوردن ماهی باعث فلج می‌شود ... و خوردن آب سرد به دنبال چیزهای گرم یا شیرین ضایع می‌کند دندانها را و بسیار خوردن از گوشت حیوانات وحشی و گوشت گاو باعث تغییر در عقل و فهم و کودنی و فراموشی می‌شود.)
2- زمانهای مناسب بر خوردن غذا در چه زمانی از شبانه روز با توجه به آیه 62 سوره مریم «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا» (و روزیشان در آن هر صبح و شب مهیاست). از این آیه می‌توان چنین برداشت کرد که مهمترین وعده غذایی، صبحانه و شام است که خداوند در توصیف پاداشهای بهشتی فقط اشاره به وعده صبحانه و شام کرده است که در این خصوص از امام
ص: 317
صادق (ع) در وسائل الشیعه جلد 16 ص 466 یا فروغ کافی جلد 2 روایت شده است که خطاب به فردی که از سوء هاضمه و درد معده شکایت داشت فرمودند: (فقط اول روز و اول شب به تغذیه بپرداز و میان صبحانه و شام چیزی نخور که مایه فساد بدن است مگر گفته خدا را نشنیده‌ای که می‌فرماید: روزی آنان بامدادان و شامگاهان است) در رساله حضرت امام خمینی (قدس سره) نیز در باب مستحبات غذا خوردن آمده است که: (در اول روز و اول شب غذا خورده شود و از خوردن غذا در نیمه روز و نیمه‌ی شب خودداری شود.) بنابراین بر خلاف عادت بسیاری از افراد و نیز توصیه‌های عده‌ای از متخصصان تغذیه که غذای اصلی افراد در شبانه روز خصوصا در رژیمهای لاغری ناهار بوده و صبحانه و شام را کم خورده یا نمی‌خورند، در طب اسلامی و قرآنی بر خوردن صبحانه و شام تاکید شده و روایت است که حضرت علی (ع) در پاسخ به سوال کسی که پرسید چه چیز باعث طول عمر می‌شود فرمودند: «و لیباکر الغذاء» (خوردن غذای کافی در هر بامداد) در خصوص خوردن شام نیز از حضرت رسول در سفینة البحار جلد 2 صفحه 198 روایت‌شده که فرمودند: (ترک نکنید خوراک شب را اگر چه با مقداری خمیر خشک باشد همانا من بر امتم می‌ترسم از ترک خوراک شب و پیری زودرس به درستی که خوراک شب باعث قوت و توانایی پیر و جوان است.) و نیز امام صادق (ع) در اصول کافی جلد 3 ص 166 روایت شده است (اساس خرابی بدن نخوردن شام است) از نظر علمی خوردن غذای کامل در صبح باعث می‌شود تا احساس گرسنگی در ظهر به حد اقل برسد و نیاز به خوردن ناهار پیدا نکند یا به خوردن غذای سبک اکتفا کند. درنتیجه دچار کسالت و رخوت نشده و احتیاج به خواب پیدا نکند و تا عصر می‌تواند به امورات زندگانی و معنوی خود برسد لذا اول شب با اشتهای کامل شام می‌خورد و تا موقع خواب نیز غذای او هضم می‌شود و می‌تواند به امورات معنوی شبانه خود برسد که هفت نوع تغذیه دیگر انسان را شامل می‌شود درحالی‌که افراد غالبا برعکس عمل کرده و صبحانه مختصر میل می‌کنند و در هنگام ظهور با گرسنگی زیاد ناچار به خوردن غذای مفصلی می‌شوند آن‌چنان‌که احساس سنگینی و خواب آلودگی کرده و تا عصر می‌خوابند و تا عصر از امورات روزانه خود می‌مانند و چون اول شب اشتها ندارند لذا شام را دیرتر
ص: 318
خورده و با شکم پر می‌خوابند و از امورات معنوی شبانه خود می‌مانند و یا نوع تغذیه دیگر انجام نمی‌گیرد و یا بصورت ناقص انجام می‌گیرد درنتیجه یک عادت غذایی غلط برخلاف تعالیم طب اسلامی شکل می‌گیرد نتیجه آن بیماریهای گوناگون است. وقتی ما به فلسفه روزه‌داری نیز نگاه می‌کنیم و درمی‌یابیم که علت سلامتی بدن در ایام روزه‌داری بنا به دلایل فوق می‌باشد.
3- دقت در کیفیت غذا را یعنی نگرش در ابعاد مختلف طعام به حکم آیه 24 سوره عبس «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ» (پس بنگرد انسان به طعامش). در این خصوص در اول بحث مقاله به حد لازم صحبت شده است لذا از تکرار آن خوداری کرده و فقط اضافه می‌کنم در خصوص تغذیه بایستی حرکت بزرگی صورت بگیرد و اصول و چهارچوب آن با تحقیق در مبانی تغذیه‌ی اسلامی و سنتی تعیین گردد. غربی‌ها گرچه در مورد تغذیه زیاد تحقیق کرده‌اند ولی نقص دائمی علم انسان و متکی بودن آن به روشهای آزمون و خطا سبب شده تا علم تغذیه همچنان مراحل کودکی خود را بگذراند و نمونه بارز آن هم این است که چای و قهوه را گاه مفید و گاه مضر اعلام می‌کنند. گروهی محقق می‌گویند پنیر برای ذهن و مغز آدمی ضرر دارد و گروهی دیگر اعلام می‌کنند که مصرف پنیر باعث جلوگیری از پوسیدگی دندانها می‌شود و زمانی اعلام می‌کنند روغن حیوانی مضر است و به جای آن کره مارگارین استفاده شود و زمانی می‌گویند روغن حیوانی مفیده بوده و کلسترول خون بدن
( HDI )
را افزایش می‌دهد و برعکس مارگارین زیان دارد و هزاران مثال دیگر بالاخره انسان سرگشته می‌ماند که چای، قهوه و پنیر و ... را بخورد یا از آن پرهیز کند درحالی‌که 14 قرن پیش امام صادق (ع) فرموده‌اند: (پنیر و گردو هرگاه باهم باشند در هرکدام از آنها شفا است ولی هرگاه جدا باشند در هریک از آنها دردی می‌باشد.) نقل از وسائل الشیعه جلد 17 ص 93 پنیر و گردو مصلح هم بوده و ضررهای تک‌تک آنها را از بین می‌برد.
4- معرفی طیبات، باز در این خصوص در اول مقاله به حد لازم بحث شده است فقط در این خصوص به خواص علمی عسل در طب کلاسیک امروزی بیان‌شده اشاره می‌کنم که این خود از عمیق و کلی‌نگری قرآن و معصومین در خصوص تغذیه می‌باشد
ص: 319
1- تاثیر عسل طبیعی در درمان دیابت زیرا بیشترین قند موجود در عسل فروکتوز است که این به راحتی حتی در افراد دیابتی هضم و جذب می‌شود که در این خصوص پروفسور (واتیف) استاد دانشگاه صوفیه پس از آزمایشاتی بر روی 36 کودک مبتلا به دیابت می‌گوید: (برای من بنحوی غیر قابل تردید ثابت‌شده که عسل در مداوای بیماری دیابت موثر می‌باشد) 2- خاصیت انتی بیوتیک عسل بر همگان معلوم است فقط این جمله سپس که هر نوع موجود زنده‌ای عسل بیافتد می‌میرد 3- تاثیر عسل بر التیام جراحات و سوختگیی ها 4- عسل و پیشگیری از پوسیدگی دندان، زیرا مانع تولید اسید لاکتیک شده که باعث فرسایش دندانها می‌شود 5- خاصیت ضد سرطان عسل 6- تاثیر در درمان آنمی (کم خونی)، زیرا عسل از نظر آهن غذایی است غنی که با مصرف آن سنتز هموگلوبین و درنتیجه گلبولهای قرمز خون افزایش می‌یابد 7- عسل و درمان بیماریهای گوارشی از جمله زخم معده و هزران خواص دیگر.
5- تحریم خبائث به حکم آیه 157 سوره اعراف «وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ» قرآن کریم خوردن بعضی از چیزها را منع کرده است که مهمترین آنها عبارتند از گوشت مردار، خون، الکل و گوشت خوک
پیشنهادها: به عقیده اینجانب در مورد تغذیه بایستی حرکت بزرگی صورت گیرد و اصول و چهارچوب آن با تحقیق در مبانی تغذیه‌ی اسلامی و سنتی که بطور کامل و جامع تعیین شده مشخص گردد زیرا ملاحظه کردیم نقشی که قرآن و معصومین برای تغذیه قایل شده‌اند به مراتب بیشتر از دانسته‌های امروز ما در پزشکی است چرا که در روایتی از حضرت علی (ع) در بحار جلد 59 ص 267 آمده است که فرموده‌اند در قرآن آیه‌ای که جامع تمام طب است:
(بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید) که در اینجا در کلام معصوم، جامع تمام طب دانستن اسراف نکردن در تغذیه را نبایستی سطحی نگیریم یا معده را به‌عنوان خانه بیماریها معرفی کردن را توسط حضرت رسول نیز بایستی سطحی بنگریم.
ص: 320
منابع:
قرآن، نهج البلاغه، اصول کافی، کتاب درمان طبیعی به تالیف رابرت تامسون به ترجمه دکتر محمد حسن راشد محصل، تحقیقات و تجربیات شخص خودم.
ص: 321
بررسی مصارف پزشکی زنجبیل به‌عنوان نوشیدنی اهل بهشت
اشاره
دکتر افسانه مصلح «1»، دکتر شراره وکیل‌زاده «2»
چکیده
بسیاری از گیاهان هستند که در قرآن کریم از آنها نام برده شده است یکی از گیاهان معطری که در قرآن مجید به آن اشاره شده زنجبیل می‌باشد:
در آیه شریفه 17 سوره انسان خداوند به اهل بهشت وعده فرموده که به پاداش کارهای نیکویشان در دنیا، به آنان شرابی می‌نوشاند با طعم زنجبیل.
از این گیاه بیش از 4000 سال است که در پخت‌وپز غذا استفاده می‌شود. این سابقه طولانی مصرف حاکی از طعم خوشایند آن دارد و بدلیل مصارف گوناگون پزشکی در تخفیف و درمان بیماریها اهمیت فراوانی یافته است.
روشها:
در این بررسی از مرور بر مقالات علمی در خصوص کاربردهای پزشکی زنجبیل استفاده شده است.
نتایج:
با بررسی مقالات می‌توان به این نتیجه رسید که زنجبیل برای درمان سوء هاضمه، نفخ، قولنج، استفراغ، رفع بی‌اشتهایی، تشنج موضعی، حالتهای دردناک معده و تنگی نفس بسیار موثر است. در مورد سوزش گلو و گرفتگی سینه و صدا، درمان دیابت، رماتیسم مزمن، تهوع، گاز معده یا سوء هاضمه، پیشگیری از استفراغ و کاهش چربی خون، کاربرد دارد
بحث و نتیجه‌گیری:
با توجه به مصارف فراوان و بی‌ضرری آنکه حتی در ویارهای بارداری نیز از آن استفاده می‌شود و با توجه به طعم مطبوع، که از آن در
______________________________
(1). دکترای داروسازی وMPH . Email: a - mosleh 28 I yahoo. com
(2). دکترای دندانپزشکی.
ص: 322
نوشیدنی‌ها می‌توان بهره برد و در قرآن کریم هم به آن اشاره شده است می‌توان در صنایع داروسازی، غذایی ... و تشویق مردم برای استفاده از آن سود جست.
کلمات کلیدی:
زنجبیل،، گیاه قرآنی مصارف پزشکی
مقدمه:
یکی از گیاهان معطری که در قرآن کریم از آن نام برده شده است زنجبیل می‌باشد.
زنجبیل اصالتا یک گیاه چینی و هندی است و در این کشورها در طول بیشتر از 4000 سال در پخت‌وپز غذا مصرف شده است که این سابقه طولانی حاکی از طعم خوشایند آن دارد، در حال حاضر بسیاری از کشورهای جهان به میزان فراوان زنجبیل تولید می‌کنند که هندوستان و مالزی و نیجریه در راس آنها قرار دارند.
زنجبیل با نام انگلیسی(Ginger) یکی از گیاهان دارویی است با نام علمی(Zingiber officinale) ، قسمت مورد استفاده آن ساقه متورم‌شده زیرزمینی آن است که ریزوم نام دارد.
در آیه 17 سوره مبارکه انسان خداوند می‌فرماید" وَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا." که در آن جامی بنوشانندشان که آمیخته با زنجبیل باشد، به عبارتی پاداش کارهای نیکویشان در دنیا، به آنان شرابی می‌نوشانند با طعم زنجبیل. بعضی از مفسرین گفته‌اند در اعراب مرسوم بوده که از زنجبیل جهت عطر و بوی خوش استفاده می‌کرده‌اند و آن را در جام نوشیدنی‌ها می‌ریخته‌اند. عرب جاهلی از شراب‌هایی که آمیخته با زنجبیل بود لذت می‌برد زیرا که تندی مخصوصی به شراب می‌داد و قرآن در اینجا از جام‌هایی سخن می‌گوید که شراب طهورش با زنجبیل آمیخته ولی بدیهی است میان این شراب و آن شراب تفاوت از زمین تا آسمان است و یا به تعبیر دیگر تفاوت از دنیا تا آخرت است، لذا
ص: 323
در این آیه هم به ابرار وعده داده که زنجبیل بهشتی را که پاکیزه‌تر و خوشبوتر است در جام شرابشان می‌ریزد.
در این مقاله سعی گردیده در خصوص مصارف پزشکی زنجبیل توضیحاتی ارائه شود و با اهمیت زیادی که می‌توان برای این گیاه قرآنی قائل شد، از فوائد آن در درمان بسیاری از بیماریها به‌عنوان مصارف پزشکی آن سود جست.
روش بررسی:
در این بررسی از مرور بر مقالات علمی در خصوص کاربردهای پزشکی زنجبیل و تفاسیر معروف قرآنی بهره‌گیری شده است.
نتایج:
ریزوم گیاه زنجبیل، حاوی روغنی معطر است و شامل کامفن، فلاندرین، زنجبرین، سینول و بورنوئل می‌باشد. شرکتهای دست‌اندرکار و فعال در زمینه فرآورده‌های گیاهی، زنجبیل را به صورت عصاره، تنتور، انواع کپسول یا روغن آن عرضه می‌کنند تا از زایل شدن مواد آن جلوگیری شود.
موارد و نحوه مصرف فرآورده‌های زنجبیل: ضد تهوع، مقوی قلب، ضد لخته شدن خون، ضد باکتری، آنتی‌اکسیدان، ضد سرفه، ضد سموم کبدی، ضد التهاب، ادرارآور، محرک، کاهش اسپاسم، محرک سیستم ایمنی، پایین‌آورنده کلسترول خون، ضد نفخ، افزایش ترشحات روده‌ای- معدی، علاج ناتوانی معده، روده‌ها، محرک هضم غذا، اشتهاآور بوده و بیماری قی و اسهال را هم بند می‌آورد.
برای درمان تهوع، گاز معده یا سوء هاضمه روزانه 2 تا 4 گرم ریشه تازه یا 3 تا 1/ 5 میلی لیتر تنتور آن مصرف می‌شود. برای بیماریهای ناشی از سرماخوردگی، تب ناشی از آنفلونزا، گلودرد، گرفتگیهای ناشی از قاعدگی یا سردرد، دو قاشق غذاخوری از دم کرده زنجبیل یا چندین ورق از ساقه ریشه‌دار تازه آن را بخور می‌دهند،. زنجبیل اثر گرم‌کنندگی روی قسمت بالائی مجرای تنفسی دارد.
برای درمان ورم مفاصل از آب، عصاره یا چای زنجبیل تازه به میزان روزانه 4 گرم مصرف می‌شود یا اینکه روغن آن را روی مفصل دردناک مالیده یا ریشه تازه آن را در
ص: 324
ضماد داغ یا گازهای ضمادی قرار داده و روی نقاط درد می‌گذارند. روغن زنجبیل را می‌توان با روغنهای دیگر رقیق کرده و برای تسکین دردهای ناشی از کشیدگی ماهیچه آسیب دیده روی آن ماساژ داد تا گردش خون را بهبود بخشیده و باعث تسکین درد شود.
ضماد زنجبیل برای درمان ورم‌های چرکی، بواسیر مورد مصرف دارد و چنانچه پودر زنجبیل را با گلاب خمیر کرده و روی محل درد، مخصوصا دردهایی که با ورم همراه است قرار گیرد بسیار مفید خواهد بود.
بعضی از محققان دریافته‌اند که زنجبیل می‌تواند از اثرات پروستاگلاندین جلوگیری کند این ماده سبب آماس عروق خونی در مغز شده و می‌تواند منجر به میگرن گردد.
زنجبیل باعث کم شدن چسبندگی پلاکتهای خونی‌شده و باعث عدم لخته شدن خون در رگ‌ها می‌شود. زنجبیل خنک‌کننده دهان است و خواص وسیع نیرو بخشی دارد و به کاهش استرس کمک می‌کند.
کاربرد زنجبیل در سایر موارد: روغن زنجبیل، رزین چرب زنجبیل و زنجبیل پرورده از اقلام مهم تجارت بین‌الملل است. این مواد در تهیه مواد خوراکی، نوشیدنی، شیرینی، بیسکویت، غذاهای پرادویه، چاشنی غذا، نان زنجبیلی، شربت‌ها و مرباها کاربرد دارد.
بحث:
همانطور که در مقدمه اشاره شد زنجبیل گیاه قرآنی است لذا انتظار می‌رود که دارای خواص فوق العاده‌ای باشد،
در پژوهشی دیگر که در دانشگاهOhio Northern انجام‌شده استفاده از زنجبیل در سه ماهه اول و دوم بارداری، باعث درمان تهوع و استفراغ‌شده و ایمنی و اثربخشی آن نیز به اثبات رسیده است.
پژوهشی دیگر که در انگلیس بر روی 120 خانمی که جراحی لاپاروسکوپی داشتند نشان داد که تاثیر در کاهش تهوع و استفراغ در بیمارانی که زنجبیل مصرف کرده‌اند مشابه با متوکلرپرامید بوده همچنین مطالعات نشان داده که زنجبیل می‌تواند باعث جلوگیری از تهوع ناشی از عمل جراحی و شیمی درمانی شود همین مطالعه نشان داد که مصرف یک گرم
ص: 325
پودر زنجبیل در جلوگیری از تهوع و استفراغ بعد از عمل جراحی به اندازه داروهای آرام بخش موثر بوده است.
تحقیق دیگری بر روی موش‌ها در نیجریه، بیانگر آن بود که اثر درمانی زنجبیل بیشتر از اثر پیشگیری بر روی کبدی است که کادمیم در آن تجمع کرده زنجبیل ورود کادمیم را متوقف وGOT وGPT سرم را پائین نگه می‌دارد.
با توجه به مطالب فوق که در مجلات معتبر علمی دنیا به چاپ رسیده است و به اثرات مهم زنجبیل در خصوص کاهش تهوع و استفراغ حاملگی اشاره می‌کند و از آن جایی که استفاده از هر دارویی در دوران حاملگی را باید بسیار مورد توجه قرار داد تا فاقد اثرات مضری بر روی جنین نباشد لذا استفاده از این گیاه قرآنی در ویارهای بارداری حائز اهمیت می‌باشد
پیشنهادها:
1- با توجه به استفاده کارآمد زنجبیل در تهوع و استفراغ‌های حاملگی آشنایی هرچه بیشتر پزشکان و متخصصان زنان با زنجبیل جهت تجویز به بیماران.
2- انجام پژوهشهای بالینی در خصوص سایر مصارف زنجبیل و چاپ در مجلات معتبر به‌عنوان یک گیاه قرآنی.
3- آشنایی مردم و صنایع غذایی با خواص این گیاه و استفاده بیشتر به جای ترکیبات مضر سنتتیک.
ص: 326
منابع:
1- ترجمه موسوی همدانی سید محمد باقر تالیف علامه طباطبایی ترجمه تفسیر المیزان جلد بیستم ص 208.
2- استاد مکارم شیرازی و همکاری جمعی از نویسندگان تفسیر نمونه جلد بیست و پنجم ص 366 و 367.
3- ترجمه شرفکندی عبد الرحمن تالیف شیخ الرئیس ابو علی سینا قانون در طب انتشارات سروش کتاب پنجم چاپ دوم ص 324- 327.
ص: 327
تاثیر روزه‌داری ماه مبارک رمضان بر وزن، فشار خون و برخی پارامترهای بیوشیمیایی خون
اشاره
محمد قهرمانی «1»، نرگس سرشار «2»، امیر علی قهرمانی «3»
چکیده:
زمینه و هدف:
روزه‌داری از ارکان عبادی اسلام و از نقطه‌نظر ارتقاء سلامت فردی و اجتماعی دارای مزایای بسیاری است. پژوهش حاضر بمنظور بررسی اثر روزه‌داری بر بعضی شاخص‌های سلامت جسمی مانند وزن، فشار خون و پارامترهای بیوشیمیایی اثرپذیر در روزه‌داری بر روی دانشجویان صورت گرفت.
مواد و روشها:
این مطالعه یکBefore And After Clinical Trial است که در آن تعداد 93 دانشجوی داوطلب و ساکن خوابگاه که از سلف سرویس دانشگاه افطار و سحری خود را تهیه می‌کردند با میانگی سنی 96/ 1-+ 99/ 20 شرکت داده شدند. دانشجویانی که وارد مطالعه شدند 5/ 63 خ مذکر، 5/ 36 خ مونث، 7/ 91 خ مجرد و بقیه متاهل بودند اندازه‌گیری وزن و فشار خون در چهار نوبت، اندازه‌گیری دور کمر، دور باسن و آزمایشات پارامتر های بیوشیمیایی در دو نوبت صورت گرفت. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارSpss انجام گرفت.p >0 /50 معنادار تلقی شد.
یافته‌ها:
میانگین وزن وBMI داوطلبین در طی ماه رمضان کاهش معنی‌دار داشته و به جنس وابسته نبود. میانگینWHR (نسبت دور کمر به دور باسن) در طول ماه رمضان کاهش نشان می‌داد ... میانگین فشار خون سیستولیک و نیز دیاستولیک در طی ماه رمضان بطور معنی‌داری کاهش یافت. در ماه مبارک رمضان میانگین کلسترول تام، تری گلیسرید،HDL ,LDL و نیز نسبتHDL /LDL وHDL / در نمونه‌های پژوهش کاهش نشان داد.
______________________________
(1). متخصص کودکان (نویسنده مسئول)- دانشیار دانشگاه علوم پزشکی گناباد. Email: ghahramani 54281 I gmail. com
(2). کارشناس ارشد بیوشیمی- عضو هیات علمی دانشگاه آزاد گناباد.
(3). دانشجوی پزشکی- دانشگاه علوم پزشکی بیرجند.
ص: 328
نتیجه‌گیری:
روزه‌داری اسلامی در کاهش وزن،BMI ،WHR ، مقادیر تری‌گلیسرید، کلسترول تام،LDL و نسبتHDL /LDL خون و بالطبع کاهش بروز پرفشاری خون، بیماریهای قلبی عروقی و چاقی مثمر ثمر می‌باشد.
واژه‌های کلیدی:
روزه‌داری، ماه رمضان، وزن، فشار خون، پارامترهای بیوشیمیایی.
مقدمه:
" وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ"
گر علم می‌داشتید در می‌افتید که روزه گرفتن برایتان خیر است. قرآن مجید
مسلمانان سراسر جهان بنا به اعتقادات مذهبی خود در طول ماه رمضان روزه می‌گیرند و از طلوع تا غروب خورشید از خوردن و آشامیدن اجتناب می‌کنند.
ص: 329
رمضان نهمین ماه از تقویم قمری است. طول زمان روزه‌داری برحسب فصلی که ماه رمضان در آن قرار می‌گیرد، متفاوت است، موقعیت جغرافیایی کشور نیز عامل دیگری است که تعیین‌کننده طول زمان روزه‌داری می‌باشد. براساس این دو فاکتور، مدت زمان روزه می‌تواند از 12 تا 17 ساعت در یک روز تغییر کند (1، 2، 3)
روزه‌داری بیماریهایی را درمان می‌کند که انسان عصر حاضر در اثر افراط در مصرف غذا و استفاده از ماشین‌های صنعتی دچار آن می‌شود.
کاهش معنی‌داری در موارد خودکشی در طول ماه رمضان گزارش گردیده است، همچنین میزان اختلالات خلقی در 20 خ موارد در ماه رمضان کاهش می‌یابد (4، 5).
متابولیسم پایه در طول روزه‌داری ماه رمضان کاهش می‌یابد (6). مصرف یک رژیم متعادل برای حفظ سلامتی، تقویت روش فعال زندگی و رسیدن به مزایای کامل ماه رمضان حیاتی است (7). در طول این ماه رژیم غذایی نباید نسبت به ماههای دیگر تفاوت عمده‌ای پیدا کرده و باید تا حد امکان ساده باشد تا شخص وزن طبیعی خود را حفظ کرده و یا کاهش وزن پیدا کند (9، 8، 5).
مصرف آب کافی و سبزیجات مناسب، اجتناب از مصرف زیاد شکر و غذاهای پر ادویه و سرخ‌شده، پرخوری و نوشیدنی‌های کافئین‌دار در این ماه توصیه می‌شود. (5، 8).
مطالعات متعددی اثرات فیزیولوژیک روزه ماه رمضان را به اثبات رسانده است.
(15)، (14)، (13)، (12)، (11)، (10)، (3)
با آنچه گذشت و نظر به اینکه برای روزه‌داری اسلامی آثار مثبت جسمی و روانی فراوانی در افراد سالم و بیمار، اثر بر متابولیسم، آزمونهای کبدی، الکترولیت‌ها، شاخص‌های خونسازی، کاهش وزن بیان شده است، بر آن شدیم تا با انجام این پژوهش در ارتباط با اثر وزن، فشار خون و برخی عناصر بیوشیمیایی در دانشجویان روزه‌دار، گوشه‌ای از فواید روزه را بررسی نمائیم.
روش بررسی:
این مطالعه یکBefore And After''Clinical Trial است که در آن تعداد 93
ص: 330
دانشجوی داوطلب و ساکن خوابگاه که از سلف سرویس دانشگاه افطار و سحری خود را تهیه می‌کردند با میانگی سنی 96/ 1-+ 99/ 20 شرکت داده شدند لذا با توجه به نوع پژوهش بسیاری از متغیرهای تاثیرگذار حذف شد. نمونه‌گیری تصادفی و از طریق فراخوان انجام شد دانشجویانی که وارد مطالعه شدند 5/ 63 خ مذکر، 5/ 36 خ مونث، 7/ 91 خ مجرد و بقیه متاهل بودند بیشترین درصد آنها در گروه سنی 21- 18 سال قرار داشتند (7/ 67 خ). میانگین سنی نمونه پژوهش 96/ 1-+ 99/ 20 بود.
شرایط ورود به مطالعهInclusion Criteria در نمونه‌ها عبارت بود از: الف- دانشجوی داوطلب از سلف سرویس دانشگاه برای سحر افطار استفاده نماید (تا کیفیت غذا در افراد پژوهش تقریبا یکسان باشد). ب: حد اقل سه هفته متوالی روزه بگیرد. ج- حد اقل سن 18 و حد اکثر 29 سال باشد. د- به بیماری مزمن عفونی و تب‌دار و متابولیک مبتلا نبوده و داروی خاصی مصرف نکند.
نهایتا 112 نفر نمونه‌های پژوهش را تشکیل دادند که از این افراد، 93 نفر تا خاتمه پژوهش شرکت فعال داشتند.
اجرای تحقیق یک روز قبل از شروع ماه مبارک رمضان آغاز گردید. تمام اندازه‌گیریهای آنتروپومتریک توسط دو پرستار مجرب صورت گرفت. اندازه‌گیری وزن و فشار خون در چهار نوبت (یک روز قبل از ماه رمضان، روز 14 و 27 رمضان و 7 روز بعد از اتمام این ماه)، اندازه‌گیری دور کمر و دور باسن در دو نوبت (یک روز قبل از ماه رمضان و روز 27 این ماه) و آزمایشات خون نیز در دو نوبت (روز دوم و 27 ماه رمضان) انجام پذیرفت.
اندازه‌گیری فشار خون در حالت ناشتا، نشسته و بعد از 5 دقیقه استراحت از دست راست داوطلب و بکمک فشارسنج جیوه‌ای استاندارد انجام پذیرفت. جهت تعیین قد، داوطلب بدون کفش و در حالت ایستاده به دیوار تکیه می‌داد بنحوی که پاشنه پا، باسن، شانه‌ها و سر در تماس با دیوار باشد. آنگاه توسط ترازوی قدسنج، اندازه قد تعیین می‌گردید.
اندازه‌گیری وزن بدون کفش و با پوشش کم صورت گرفت.
ص: 331
اندازه‌گیری دور کمر و دور باسن نیز در حالت ایستاده انجام پذیرفت.
BMI
و(Waist - hip ratio) WHR با استفاده از مراجع لازم محاسبه گردید (16).
در دو مرحله از داوطلبان در ساعت 4 عصر یعنی بعد از 14- 12 ساعت ناشتا، 5 سی‌سی خون گرفته‌شده و در یک آزمایشگاه پارامترهای خونی شاملFBS ، کلسترول، تری گلیسرید،LDL ،HDL ، اسید اوریک و اوره سرم اندازه‌گیری و تعیین گردید.
پس از جمع‌آوری اطلاعات و با استفاده از نرم‌افزارSpss و آزمونهای آماری کیفی و کمیT - Test و آنالیز واریانس درون و بین گروهی تجزیه و تحلیل انجام گرفت.p >0 /50 معنادار تلقی شد.
یافته‌ها: براساس یافته‌های پژوهش کاهش وزن در طول مدت روزه‌داری و نتیجتا تغییرات میانگینBMI نیز در چهار نوبت مورد بررسی از نظر آماری معنی‌دار بود.
(جدول شماره 1).
میانگینWHR در نمونه‌های پژوهش در طی ماه رمضان کاهش یافت اما اختلاف میانگین مذکور در یک روز قبل از ماه رمضان و روز 27 این ماه از نظر آماری معنی‌دار نبود. میانگین فشار خون سیستول و دیاستول در 4 نوبت معنی‌دار بود.
(جدول شماره 2 و 3)
مقادیرFBG ، اوره و اسید اوریک خون طی ماه رمضان افزایش پیدا کرد.
میانگین تری گلیسرید، کلسترول تام،LDL وHDL بین روزهای دوم و 27 ماه رمضان کاهش نشان می‌دهد اما این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار نمی‌باشد. همچنین در نسبتهایHDL /LDL وHDL / کاهش مشاهده می‌شود. (جدول شماره 4)
ص: 332
جدول شماره 1- مقایسه میانگینBMI نمونه‌های پژوهش قبل تا بعد از ماه رمضان
جدول شماره 2- مقایسه میانگین فشار خون سیستول نمونه‌های پژوهش قبل تا بعد از ماه رمضان
ص: 333
جدول شماره 3- مقایسه میانگین فشار خون دیاستول نمونه‌های پژوهش قبل تا بعد از ماه رمضان
جدول شماره 4- مقایسه میانگین پارامترهای خونی طی ماه رمضان
ص: 334
بحث: نتایج این پژوهش نشان داد که میانگین وزن وBMI در طی ماه رمضان کاهش می‌یابد و این افت عمدتا در نیمه اول ماه می‌باشد. این نتایج با دیگر گزارشات (7، 19، 18، 17، 12) مطابقت دارد.
فشار خون سیستول و نیز دیاستول در طی ماه رمضان کاهش معنی‌داری را در نمونه‌های پژوهش نشان می‌دهد. این کاهش عمدتا در نیمه اول ماه بوده و در دانشجویان مذکر بیشتر از افراد مونث می‌باشد البته کاهش مذکور در محدوده طبیعی بوده و از لحاظ بالینی این تغییر در افراد سالم اهمیت چندانی ندارد اما می‌تواند برای افراد مبتلا به هیپرتانسیون مهم باشد. در مطالعات دیگر میانگین فشار خون سیستول و دیاستول در طی 28 روز از ماه رمضان کاهش معنی‌دار یافت (1، 18).
میانگینFBG در طی روزه‌داری افزایش معنی‌داری را نشان می‌دهد. پژوهش انجام شده در یزد حاکی از افزایش مقدارFBG در طی روزه‌داری بویژه در گروه سنی کمتر از 24
ص: 335
سال می‌باشد (20). همچنین مطالعه دیگری در مردان بالغ افزایش 10 درصدی در میزانFBG در اواخر ماه رمضان را نشان داد (21).
مطالعات دیگر نیز موید نتایج فوق است. (22، 13). این افزایش می‌تواند بدلیل افزایش گلوکونئوژنز، کاهش سنتز گلیکوژن و نیز کم شدن گلیکولیز در کبد باشد. اگر رژیم کم کالری در اختیار روزه‌داران قرار گیرد، کاهشFBG بیشتر خواهد بود (24، 23، 2).
مقایسه میانگین اوره خون در این مطالعه در طی روزه‌داری حاکی از افزایشی معنی‌دار می‌باشد. مطالعات دیگر (2، 23) نیز این نتیجه را تائید می‌کنند. در واقع افزایش در اوره خون می‌تواند مربوط به اثر دهیدراتاسیون در طی روزه‌داری باشد. البته این افزایش موقتی اوره مشکلی را برای شخص روزه‌دار پدید نمی‌آورد.
بررسی و مقایسه میانگین‌ها در طی ماه مبارک در این پژوهش حاکی از کاهش مختصر در مقدار تری‌گلیسرید خون داوطلبان می‌باشد که از نظر آماری معنی‌دار نیست. مطالعات دیگر نیز کاهش در تری‌گلیسرید خون در طی روزه‌داری را نشان می‌دهد (20). در تحقیقی در مراکش نیز نتیجه مشابهی بدست آمد (25، 20).
مطالعات متعدد نشان داده که در طول روزه‌داری ماه رمضان، میزان اسید اوریک خون افزایش می‌یابد (27)، (26)، (29)، (28)، (19)، (10) در پژوهش حاضر نیز میانگین اسید اوریک افزایش نشان می‌دهد اما تغییر فوق از نظر آماری معنی‌دار نیست. افزایش فوق می‌تواند مربوط به طولانی شدن روزه‌داری، کاهش در میزان فیلتراسیون گلومرولی و کاهش در تصفیه اسید اوریک باشد. گرچه مطالعه‌ای در افراد مبتلا به افزایش اسید اوریک، نشان داد که در صورت تجویز رژیم پرچربی، بعد از دو هفته روزه‌داری، افزایش در اسید اوریک متوقف می‌شود (24) تغییر در میزان اسید اوریک خون بطور منفی با تغییر در وزن بدن مرتبط است (26، 2). در پژوهش حاضر نیز این نتیجه مشاهده می‌شود به‌طوری‌که در طی ماه رمضان با کاهش در وزن بدن داوطلبین، میزان اسید اوریک خون آنها افزایش می‌یابد. ارتباط فوق از لحاظ آماری معنی‌دار می‌باشد.
ص: 336
در پژوهش حاضر میانگین کلسترول تام،LDL ،HDL و نیز نسبتهایHDL / وLDL HDL بین روزهای دوم و 27 ماه رمضان کاهش نشان می‌دهد که تغییرات فوق از لحاظ آماری معنی‌دار نیست دیگر مطالعات نیز چنین نتایجی را نشان داده‌اند. (، 25، 20، 3، 302)
در پژوهش حاضر کاهش در میانگین چربیها و لیپوپروتئین‌های خون برخلاف برخی از تحقیقات از لحاظ آماری معنی‌دار نبود. از آنجا که در اکثر گزارشات دیگر، محدوده سنی نمونه‌های پژوهش بالاتر از سن جوانان است (32 سال و بالاتر)، درحالی‌که در پژوهش حاضر افرادی با میانگین سنی 21 سال مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. و با توجه به اینکه در این محدوده سنی میزان کلسترول،LDL و تری‌گلیسرید بندرت بالا بوده و کاهش در مقدار آنها چندان زیاد و قابل توجه نیست.
این یافته‌ها نشان می‌دهد که روزه‌داری ماه رمضان می‌تواند در کاهش وزنBMI ، فشار خون سیستول و دیاستول، مقادیر تری‌گلیسرید، کلسترول تام وLDL خون و نسبتHDL /LDL و/HDL و بیماریهایی نظیر افزایش خون، بیماریهای قلبی- عروقی و چاقی موثر باشد.
منابع:
( (1)- یوسفی، هادی، فرشیدفر، غلامرضا. تاثیر روزه‌داری اسلامی ماه رمضان بر وزن و فشار خون دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بندر عباس. مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد، سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1379، 42- 33)
ص: 338
( (18)- جانقربانی، محسن، اثر روزه‌داری بر وزن، فشار خون و الکترولیت‌ها و عوامل شیمیایی خون در مردان. مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان 1374، شماره (4).)
( (19)-
Zafar, M. Effect of Ramadan fasting. Tab O Tazkia. 0991; 11: 53 - 44.
) ( (20)- طالبان عباس، اسلامی علیرضا. تاثیر روزه‌داری بر تغییرات عوامل خطرساز بیماریهای عروق کرونر. مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی یزد 1380، 9: 52- 44.)
ص: 340